از معاهدۀ ترکمانچای تا عهدنامۀ مودت (1243-1340 ق.)

بعد از انعقاد معاهدهء گلستان در سال 1228 ق.،چون‌ اختلافات مرزی بین دو کشور حل نشده بود،تا سال 1241 ق.گهگاه نیروهای روسیه مناطقی از خاک ایران را مورد تجاوز قرار می‌دادند تا اینکه در این سال گوگچه توسط روسها تصرف شد و جهت پاسخ به این عمل سران کشور تصمیم به‌ جنگ گرفتند و بدین ترتیب جنگهای دوم ایران و روسیه آغاز و تا سال 1243 به طول انجامید و در شعبان همان سال به علت‌ شکستهای پی‌درپی که به ایران وارد آمد،فتحعلی شاه و عباس میرزا بالا جبار تن به انعقاد معاهدهء ترکمانچای دادند و تسلیم شرایط کمرشکن آن شدند.روسها پس از آن در زمان‌ محمد شاه،ناصر الدین شاه و سایر پادشاهان قاجار به‌ زورگوییها و کسب امتیازات اجحاف‌آمیر خود ادامه‌ می‌دادند؛چنانچه در دورهء ناصر الدین شاه،حق مالکیت ایران‌ از آخال و سایر نواحی ترکستان سلب گردید،تمام شیلات‌ یکجا به روسها واگذار شد،امتیاز مربوط به رفت‌وآمد کشتیهای روسی به مرداب انزلی و رودخانه‌ها را کسب‌ کردند.امتیاز بانک استقراضی و همچنین اختیار تمام‌ جنگلهای ایران به تبعهء روس صورت گرفت(22 میلیون و نیم‌ منات به مدت 75 سال با گرو گذاشتن گمرکات شمالی ایران) و بسیاری امتیازات دیگر از این قبیل،در دورهء محمد علی شاه‌ و احمد شاه روابط دو کشور تحت تأثیر وقایع مشروطه، انقلاب اکتبر شوروی،جنگ جهانی اول و امثالهم بوده است. به هر روی،بعد از انقلاب روسیه،عهدنامه‌ای بین دو کشور منعقد گردید به نام عهدنامهء مودت که به‌طور کلی‌ مواد آن عبارت بود از فسخ جمیع قرضهایی که ایران به‌ حکومت تزاری داشت،فسخ جمیع امتیازاتی که پیش از این‌ چه به حکومت روسیه و چه به اتباع روس از طرف دولت‌ ایران داده شده بود،لغو کاپیتولاسیون و مانند اینها.این عهد نامه،مشتمل بر یک مقدمه و 26 ماده در تاریخ 26 فوریهء 1921 برابر با هشتم اوت 1299 یعنی 5 روز بعد از کودتای رضا خان‌ سردار سپه در مسکو منعقد گردید و فصل تازه‌ای در روابط بین دو کشور گشوده شد.