اثرات عوامل زمین‌­شناختی بر شکل­‌گیری هندسه رودخانه قزل­اوزن سفلی و روند جابه‌جایی در بازه کوهستانی و دشت سیلابی

به‌منظور شناخت عوامل موثر بر مورفولوژی رودخانه قزل­‌اوزن در حدفاصل بین سد استور تا سد منجیل در دو بازه سنگی و دشت سیلابی بازه‌ای به‌طول تقریبی 195 کیلومتر انتخاب و در این پژوهش مورد بررسی قرار گرفت. برای بررسی شکل رودخانه، از نقشه‌های توپوگرافی و عکس‌های هوایی با مقیاس 50000:1 سال‌های 1334 و 1371 استفاده شد. پس از ترسیم پلان رودخانه، مشخصات هندسی رودخانه از جمله عرض، طول موج و ارتفاع حلقه‌های مئاندر، ضریب سینوزیته، شعاع و دامنه نوسانات حلقه‌های مئاندر و عوامل هندسی دیگر اندازه­‌گیری شد. نتایج نشان داد که مقادیر میانگین زاویه مرکزی حلقه­‌های مئاندر و ضریب سینوزیته تنگ­‌دره رودخانه به‌ترتیب 140.55 درجه و 1.46 از بازه دشت­ سیلابی به‌ترتیب 105.08 درجه و 1.22 بیشتر است، بنابر­این رودخانه در بازه کوهستانی پرپیچ و خم‌دار­تر است. جابه‌جایی جانبی رودخانه قزل‌­اوزن در بازه دشت­ سیلابی نیز مطالعه شد که 63.3، 26.6 و 10.1 درصد موارد به‌ترتیب به‌سمت ساحل چپ، راست و به هردو سو در اثر چندشاخگی به‌وقوع پیوسته و لذا جابه‌جایی کلی رودخانه به‌سمت ساحل چپ است که منطبق با جهت فشارش تکتونیکی ناشی از حرکات صفحات تکتونیکی در این ناحیه است. این موضوع اثر تکتونیک را بر الگوی رودخانه حتی در بازه دشت­ سیلابی به اثبات می­‌رساند. تنش برشی هیدرولیکی محاسبه شده رودخانه در بازه سنگی 150 پاسکال است، حال آن‌که مقاومت برشی سنگ­‌های آتشفشانی کانال رودخانه در این بازه 150 مگاپاسکال و به‌بیان دیگر یک میلیون برابر است. بنابراین، فرایندهای فرسایش رودخانه­‌ای نمی­‌تواند تنگ‌دره سنگی این رودخانه را به‌وجود آورده باشد. برای اثبات این موضوع، شیب و جهت شیب درزه‌های کانال سنگی رودخانه در 10 ایستگاه و 439 درزه به‌کمک کمپاس در صحرا برداشت شد. در ضمن خط مرکزی مسیر رودخانه در بازه سنگی از روی نقشه­‌های توپوگرافی رسم و در فواصل 250 متری به قطعات مستقیم، تقسیم و زاویه هر قطعه نسبت به شمال جغرافیایی تعیین شد. دیاگرام گل‌سرخی، جهات درزه­‌های کانال سنگی رودخانه و جهات مسیر قطعات مستقیم رودخانه، مشابهت زیادی نسبت به هم نشان دادند. این تحقیق نشان داد که رودخانه قزل­‌اوزن در بازه کوهستانی دارای یک طرح اولیه نئوتکتونیکی بوده و مسیر آن در تنگ‌دره، تابع شکاف‌هایی است که از پیش وجود داشته‌ و تنها رودخانه توانسته نسبت به تعمیق و تعریض آن کوشش نماید.