بررسی نقش در عَلَم های مراسم عاشورا در ایران

مراسم ماه محرم که هر ساله در ایران برگزار می گردد، دارای سابقه ای طولانی در تاریخ این سرزمین می باشد که با گذشت زمان و در راستای تغییرات به وجود آمده، جای خود را به مراسم عزاداری عاشورا داده است. این مراسم آیینی به عنوان نمادی از مبارزه و رویارویی حق و باطل، همواره از انواع مختلف هنری برای بیان نمادینِ پیام مستتر در خود سود برده است. در این میان عَلَم نیز با شکلی سَروگونه و در کلیتِ نمادی از پیکر شهید، یکی از گونه های مهم هنری موجود در این زمینه می باشد. پژوهش حاضر که به منظور بررسی نقش(نقوش تصویری) و همچنین ویژگی های بصریِ به کار رفته در علم های مراسم عاشورا در ایران انجام یافته است، علم های چهار دوره تاریخیِ صفوی، قاجار، پهلوی و معاصر را مورد مطالعه قرار داده و به منظور شناخت روند تغییرات به وجود آمده در شکل و نقش علم های عزاداری از دوره صفوی تا کنون که هدف نهایی این پژوهش می باشد، به مطالعه تطبیقی آثارِ این ادوار پرداخته است. برای نیل به این هدف، 130 عدد از علم های ایرانی، متشکل از 30 اثر متعلق به دوره صفوی، 20 اثر دوره قاجار، 30 اثر دوره پهلوی و 50 اثر دوره معاصر، با استفاده از روش های میدانیِ مشاهده ای و پرسش نامه ای، مورد بررسی قرار گرفته است. پس از جمع بندی داده ها، نتایج گرد آوری و برای هر یک از 12 سوال موجود در پرسش نامه، یک نمودار طراحی گردیده و در نهایت نیز ویژگی های هر یک بیان شده است. روش تحقیق به کار رفته در این پژوهش، توصیفی ـ تحلیلی، با استفاده از دو شیوه کمی و کیفی بوده است و نتیجه نیز حاکی از آن بوده که خطوط مواج و سیال اسلیمی و توازن بصری موجود در علم های صفوی، با گذشت زمان به شمایل های انسانی نقاشی شده با رویکرد غربی در دوره قاجار و پس از چندی پهلوی و در نهایت نیز علم های بدون ظرافتِ ساختاری و بصری کنونی رسیده است، که نشانگر تنزل کیفیت بصری موجود در این آثار، در طول زمان می باشد. کلمات کلیدی: مراسم عاشورا، محرم، عَلَم، تیغه علم، توق، نقش مایه تصویری، ویژگی بصری.