اراده و فاعلیت الهی در قرآن و مقایسه آن با آراء ابن سینا و ملاصدرا

چکیده پژوهش حاضر کاری است تطبیقی در حوزه ی بررسی های نظری مربوط به مناسبات بین عقل و دین در مسائل الهیات که به طور خاص مبحث اراده و فاعلیت الهی را از منظر قرآن کریم و دو شخصیت برجسته از دو مکتب معروف فلسفی اسلامی یعنی حکمت مشاء و حکمت متعالیه، مورد مطالعه قرار می دهد. روش تحقیق کتابخانه ای و تحلیلی است و چشم ا نداز بحث همگرایی نسبی بین دیدگاه های عقلی و نصوص قرآنی است. نخست اصول و مفاهیم مرتبط با اراده و فاعلیت خداوند در نحله های فکری اسلامی بازبین شده و آنگاه سازوکار کلّی اندیشه ی ابن سینا در اهم مباحث مربوط به واجب الوجود و صفات و افعال او معرفی و ویژگی های فلسفه ی او از جمله نظریه ی عنایت که سایه گستر بر همه ی مسائل مطرح در صفات و افعال الهی است گزارش شده است. از دیدگاه ابن سینا اراده ی ذاتی خداوند و فاعلیت ایجادی او در پرتو علم عنایی اش به ذات خود قابل تبیین است، بدون آنکه قصد و غرضی ورای ذات اقدس خود داشته باشد. واجب الوجود عاشق ذات خود و مبتهج به جمال خود است، پس هر چه از وی صادر شود محبوب اوست. اراده در افق ربوبی عاری از هر مقدمه ی تمهیدی و بدون هر گونه تأثیر از غیر است. آنچه که در ازل از ذات حق شرف صدور یافته به مقتضای قاعده ی الواحد موجودی یگانه است. این موجود عقل محض، فعلیت محض و صورت محض می باشد. در ادامه، دیدگاه های ملاصدرا در اراده و فاعلیت الهی با تکیه بر اهمّ دستاوردهای فلسفی او از قبیل اصالت، وحدت و تشکیک در وجود و قاعده ی بسیط الحقیقه، بررسی شده و تأثیر مبانی حکمت متعالیه در تبیین اراده ی ذاتی الهی نشان داده شده است. همان گونه که وجود حقیقی دارای مراتب کمال و نقص و ساری در جمیع موجودات است، صفات حقیقی وجود همچون علم و قدرت و اراده نیز در همه ی موجودات بر حسب مرتبه ی آن ها سریان دارد و تابع وجود آن هاست. در مورد واجب الوجود علم، قدرت و اراده هر سه صفات ذاتی و عین ذات او هستند؛ بدین معنا که هر یک بیان و تعبیری از ذات هستند، آن چنان که مفهوم آن ها اقتضا می کند. اما فاعلیت الهی نزد ملاصدرا با توجه به مفهوم جدیدی که از علیت اراده کرده است معنای دیگری می یابد. ملاصدرا موفق به تبیین علم تفصیلی الهی در مقام ذات شده و مفهوم فاعلیت بالتجلی را در طول نظریه ی عنایت مطرح می نماید. فاعلیت الهی امری است ذاتی و ضروری و به نحو تشوّن و تجلّی و فعل او امری است مجرد، واحد و قدیم که به اراده ی ذاتی ازلی از او صادر شده و فیض منبسط نام گرفته است و تمام مراتب آفرینش را شامل می شود و در هر مرتبه با تعیّنی خاص همراهی می کند. بررسی آیات قرآن کریم در موضوع اراده و فاعلیت الهی نشان می دهد اگرچه این کتاب آسمانی به زبان فلسفه سخن نمی گوید، اما مفاهیم و مسائل بدیعی عرضه می کند که قرابتی ویژه بین آن ها و برخی اندیشه های دو فیلسوف دیده می شود. آیات قرآن در مورد اراده ی الهی تنها ناظر به اراده ی فعلی نیست، همان طور که در مورد افعال حق تنها افعال کونیّه الهی را بازگو نمی کند، بلکه اراده ی ذاتی، علم عنایی، فعل ابداعی و فیض نخست را می توان به زبان قرآن در آن آیات جستجو کرد. واژه های کلیدی: اراده، مشیّت، علّیت، صفات الهی، اراده الهی، فاعلیت الهی، علم عنایی، فیض