پژوهشی در توسعۀ فقه به حریم اعتقادات و اعمال قلبی

از جملۀ مباحثی که از دیرباز در میان عالمان اسلامی مطرح بوده، موضوع حیطۀ فقه و تکالیف شرعی بشر و حدود آن است که در این مورد دو دیدگاه عمده در میان عالمان اسلامی اعم از فقیهان، مفسران و متکلمان مطرح می‌شود. مشهور و بلکه اکثر عالمان اسلامی برآنند که حیطۀ فقه و احکام شرعی در فروعات عملی و اعمال جوارحی منحصر بوده و مباحث اعتقادی و قلبی و اعمال جوانحی از دایرۀ فقه خارج است. بر همین اساس، اینان در منابع فقهی تنها از فروعات عملی سخن گفته‌اند و اعمال اعتقادی و جوانحی را به حوزه و منابع دیگری (که به علم کلام شهرت یافته است) محول کرده‌اند، در مقابل معدودی از عالمان اسلامی، بخشی از مباحث اعتقادی را در منابع فقهی به اختصار مطرح کرده‌اند و از نگاه فقه و تکلیف به این مسائل نگریسته‌اند. دیدگاه صحیح و فرضیۀ مورد بحث در این پژوهش، آن است که حوزۀ فقه و تکالیف شرعی در فروعات عملی و اعمال جوارحی منحصر نیست و افزون بر آن، عقاید و اعمال جوانحی بشر را نیز شامل می‌شود. در این مقاله ضمن اشاره به ادلۀ دیدگاه مشهور و نقد آنها، دیدگاه مذکور با ادلۀ متعدد به اثبات رسیده است.