هنر حافظ در ترسیم فراز و فرود ابیات بر پایه‌ی عنصر تضاد و تقابل

تضاد و تقابل از جمله آرایه‌های بدیعی و زیبایی‌شناسی و از شاخصه‌های مهم در غزلیات حافظ است. حافظ با استفاده از عنصر «تقابل» به بزرگ‌نمایی و کوچک‌نمایی مضامین مورد نظر خود می‌پردازد و بیت را در یک چالش «فراز و فرود» قرار می‌دهد. منظور از بزرگ‌نمایی و کوچک‌نمایی بیان شگردیست که در راستای آن تقابل در ابیات بهتر می‌تواند اشخاص، مفاهیم و مضامین را در فراز و فرود ادبی نشان دهد. در این ترفند که از جمله شگردهای خاص محسوب می‌شود، شاعر با قرار دادن یک دسته از مضامین در فراز و دستۀ دیگر در فرود، حس احترام‌ و ارادت‌ورزی؛ و غرور یا دلزدگی را نسبت به یک گروه به مخاطب القا می‌کند و با وارد کردن مخاطب به حوزه‌ی متن، سعی می‌کند هم از لحاظ صورت و هم از لحاظ مفهوم، با عقیده و نگرش شاعر، هم‌ذات پنداری ‌کند. تقابل‌های بررسی شده در این مقاله تقابل‌های معنوی و تأویلی است که با توجه به تأویل متن قابل شناسایی است. در این مقاله فراز و فرودهای حافظ در سه موضوع مضامین عاشقانه، مدحی و مضامین اجتماعی بررسی شده. حافظ در مضامین عاشقانه سعی در بزرگ‌نمایی و اهمیّت دادن به مقام معشوق دارد. وی در اشعار مدحی خود نیز برای رسایی، تأثیرگذاری و انتقال حس ارادت‌ورزی به ممدوح کمک گرفته است. در بیان مسائل اجتماعی از شگردهای متنوعی از جمله طنز که گاهی با تقابل‌صورت می‌گیرد، استفاده می‌کند. حافظ پدیده بزرگی را با تقابل چنان به خردی تنزل می‌دهد که بزرگی طرف مقابل را دوچندان می‌کند و این اوج بزرگ‌نمایی است.