هم‌بودی موسیقی و فضای شهری ؛ با تأکید بر عزاداری در شهر تهران (دورۀ قاجار تا پهلوی اول)

به نظر می‌رسد موجودیت و بقای موسیقی در شهر به مثابه مصداقی از هنر شهری در گروی تعامل توأمان سه مؤلفه هنرمند، فضای عمومی و شهروندان به عنوان مخاطبان هدف است. به این معنا که بی‌توجهی و حذف یکی منجر به تغییر ماهیت کل خواهد شد و نه تنها تأثیرگذاری و کیفیت‌بخشی‌هایی همچون افزایش حس هویت و تعلق به شهر را که از حضور هنر در فضای شهری انتظار می‌رود محقق نخواهد کرد که گاه حتی به اغتشاشاتی نیز منجر می‌شود. با طرح این مسئله، هدف اصلی پژوهش حاضر پاسخگویی به پرسش‌های زیر درخصوص موسیقی عزاداری در فضای شهری تهران در دورة قاجار و پهلوی اول بوده است : بقای حیات عزاداری موسیقایی از چه نسبتی با ساختار فضای شهری برخوردار بوده است؟ موسیقی عزاداری در فضای شهری دارای چه کیفیاتی بوده است؟ تحولات فرهنگی ـ اجتماعی ناشی از ورود مدرنیته چه تأثیراتی بر حیات شهری موسیقی عزاداری داشته است؟ این پژوهش براساس مستندات نوشتاری و تصویری، موسیقی عزاداری در فضای شهری تهران در دوره‌های مذکور را در دو گروه عزاداری‌های مذهبی و غیرمذهبی شامل «تعزیه»، «نوحه‌خوانی، دسته‌گردانی و سینه‌زنی» و «تشییع جنازه صاحب‌منصبان دولت و درباریان» به مثابه هنر شهری مورد سنجش قرار می‌دهد و چنین نتیجه می‌گیرد که در دوران قاجار ارتباط دوسویه‌ای میان فضای عمومی از قبیل میادین، جلوخان‌‌ ابنیه عمومی، تکایا و خیابان‌ها به عنوان بستر شکل‌گیری تعاملات شهروندان و اجراکنندگان عزاداری‌ها با شکل اجرای موسیقی عزاداری برقرار بوده است. بنابراین ضمن برخورداری از همراهی توأمان سه مؤلفه نامبرده، موسیقی عزاداری در شهر به مثابه هنر شهری تلقی می‌شود و به خوبی نقش خود را در ایجاد فضای جمعی، خلق هویت شنیداری و کیفیت‌بخشی به فضاهای عمومی ایفا می‌کند، درحالی که پس از مشروطه با ورود فرنگی‌مآبی به ویژه تحت تأثیر سیاست‌های فرهنگی پهلوی اول و بروز پیامدهایی چون تخصیص فضاهایی غیرعمومی به اجرای انواع موسیقی، عدم حضور هنرمندان آگاه و مشارکت شهروندان فعال به تدریج این هنر از ماهیت یک هنر شهری فاصله می‌گیرد و ضمن از دست‌دادن کارکرد خود دچار عارضة بی‌هویتی نیز می‌شود.