نظام پایتختی ایران در عصر سلجوقیان: با تأکید بر دارالملک‌های کرمان

پایتخت رکن اساسی در امور اقتصادی، سیاسی، اداری، و حتی فرهنگی و اجتماعی در تاریخ ایران بوده و عوامل گوناگون، ساختار و نظام اداری پایتخت را شکل می‌داده است. علاوه بر ویژگی‌های جغرافیایی، اقتصادی، سیاسی، اجتماعی، ژئوپلیتیکی و اداری کشور، شهرها نیز بنا به دلایل گوناگونی برای دوره‌ای کوتاه یا بلند، مقام پایتختی خود را به تجربه می‌گذاشتند، اما حکومت‌ها نیز تحت تأثیر عواملی چند در انتخاب، توسعه و ساخت و ساز پایتخت‌ها و البته در مقیاس‌ها و ویژگی‌های گوناگون نقش مهمی داشتند. سلجوقیان به تعبیری قلمرو جغرافیایی ایرانشهر (ایران‌زمین) را در دوره‌ی اسلامی به خطوط دوره‌ی باستانی آن نزدیک کردند؛ قلمرو وسیع؛ همانند دوره‌ی هخامنشیان، لزوم تمرکز قدرت در پایتختی بزرگ به عنوان مرکز اصلی حکومت و پایتخت‌های توأمان دیگر را به سان مراکز کوچک قدرت در پی داشت. نیشابور، ری، اصفهان، مرو، قونیه، کرمان، همدان، یزد و شیراز همراه با چندین شهر دیگر مرکز حکومت و اقتدار سلجوقیان بزرگ، سلاجقه‌ی آناتولی، قاوردیان (سلاجقه‌ی کرمان) و اتابکان بودند. نظام اداری دوره سلجوقیان مُبدع و ادامه‌دهنده‌ی شیوه‌هایی در اداره‌ی این مراکز قدرت بودند. آنان هم با بهره‌گیری از سنت‌ها و نظام پایتختی در ایران که میراث باستانی آن از طریق حکومت‌هایی چون آل بویه به سلجوقیان رسیده بود و هم با روش توزیع قدرت در پایتخت‌ها، توأمان با اقتدار پایتخت بزرگ و باشکوهی چون اصفهان، نظام پایتختی خود را سامان دادند. این مقاله بر آن است تا نظام پایتختی ایران در عصر سلجوقی را با تأکید بر پایتخت‌های چندگانه‌ی سلاجقه‌ی کرمان مورد بررسی قرار دهد تا عوامل و الگوهای انتخاب، توسعه‌ی کالبدی و رشد اجتماعی، فرهنگی، اقتصادی، اداری ـ سیاسی و اهمیت و جایگاه شهرها را در آن دوره از منظر نظام پایتختی تحلیل کند.