نسبت ماهیت سینما با دین و هویت ملی: رهیافتی انتقادی به دیدگاه‌های سید مرتضی آوینی

پرسش از ماهیت سینما در فرهنگ غربی چندین دهه قدمت دارد. اما در ایران عمدۀ مباحث نظری این حوزه، ترجمه یا گرته‌برداری از آرای غربی‌ها بوده است. از زمان ورود سینما به ایران، تأملاتی از جنس آرا و نظریات سیدمرتضی آوینی دربارۀ ماهیت سینما (به‌ویژه در نسبت با هویت ایرانی-اسلامی) طرح نشده بود. بنیاد فکری آوینی دربارۀ سینما، به پیش از دسته‌بندی گونه‌های سینما برمی‌گردد. او از «ذات سینما» آغاز می‌کند. او معتقد است که ذات سینما غربی است و نمی‌توان آن را از ذات خود جدا کرد. با وجود این او در پی کشف ابعادی از سینما بود که قابلیت بیان مفاهیم دینی و بازنمایی هویت ملی را داشته باشد. این رویکرد‏، نقطۀ مرکزی برخی تناقض‌های نظری است که در مقالات آوینی مشاهده می‌شود. پرسش کلیدی مقالۀ حاضر این است که اگر سینما «ذات غربی» دارد چگونه آوینی از امکان و ضرورت «تسخیر جوهر» سینما سخن می گوید و بر ضرورت کشف «قابلیت‌های کشف‌ناشدۀ سینما» تأکید می‌کند؟ نسبت «تکنیک» و «محتوا» در نقد و تحلیل سینمایی نیز یکی دیگر از حوزه‌های بحث‌انگیز در آرای آوینی است که در مقالۀ حاضر به آن پرداخته شده است. تأکید ایشان بر اولویت و اهمیت «نقد تکنیک» بسیاری از نظریه‌ها و روش‌های تحلیل فیلم معاصر که گرایش به محتوا دارند را نادیده می‌انگارد. در عین حال بسیاری از نقدهای به‌جا‌مانده از خود ایشان به‌شدت درگیر محتوا است.به باور نویسندگان، شناخت آوینی از سینما در طی دوران فعالیت فرهنگی و هنری ایشان پس از انقلاب اسلامی در حال تغییر و تحول بوده است و برخی از تناقض‌ها در آرا‌ی ایشان نیز باید در بستر ادوار فکری ایشان تحلیل شود. خوانش انتقادی آرا‌ی اندیشمندان تأثیرگذاری چون آوینی، افق‌های تازه‌ای پیش‌روی نظریه‌پردازان بومی سینما می‌گشاید. این پژوهش نظری که با روش توصیفی-تحلیلی و با استفاده از منابع کتابخانه‌ای صورت گرفته، می‌کوشد برخی از ظرفیت‌های نادیده‌انگاشته‌شدۀ آرا‌ی آوینی را آشکار ساخته و با نگاهی انتقادی به بیان کاستی‌های آن بپردازد.