متن عرفانی به مثابۀ خطابه (بررسی وجوه خطابی در ساختار متون عرفانی، با تأکید بر استعاره و تمثیل)

متون عرفانی از مهم‌ترین متونی هستند که به منظور انتقال آموزه‌های معرفتی و اثرگذاری بر مخاطبانی که دغدغۀ آگاهی و تربیت باطنی دارند، تنظیم شده‌اند. از این رو به نظر می‌رسد در راستای تحقق این هدف، از شگردهای خاصی در بیان بهره گرفته شده‌است. با توجه به شیوۀ سخن در این دست آثار، می‌توان متون عرفانی را در شمار متون خطابی دانست. در این پژوهش، ضمن نگاه به مفهوم خطابه و سیر تاریخی آن، ابزارهایی چون تمثیل و استعاره ـ که در شیوۀ خطابی مورد استفاده قرار می‌گیرد ـ بررسی شده‌است‌. از این رهگذر، آرای عبدالقاهر جرجانی در باب صنایع بلاغی مذکور و نسبتی که با خطابه و ابزار خطابی دارد، مورد توجه قرار گرفته‌است. با توجه به این موضوع، متون عرفانی به مثابۀ متنی خطابی بررسی شده‌است؛ زیرا شیوۀ بحث و استدلال در این متون، شیوه‌ای خطابه‌ای و فارغ از استدلا‌ل‌های منطقی و ریاضی‌وار است و این متونْ روی در باورپذیر ساختن آموزه‌ها و لطایف عرفانی و اقناع مخاطب دارند و در این راه ابزارهایی چون تمثیل و استعاره را به کار می‌بندند. به همین دلیل، می‌توان متون عرفانی را از سنخ متون خطابی دانست.