علمای مشروطه‌خواه و مسائل کلامی ـ سیاسی نوپدید

هر تحول سیاسی ـ اجتماعی، متضمن برآمدن صورت‌بندی‌های تازه‌ای از ایستارها و انگاره‌ها است. در جریان انقلاب مشروطیت ایران، نخبگان مذهبی جامعه، با مفاهیم و اصولی روبه‌رو شدند که شرایطی دیگرسان از فضای گفتمانی پیش از آن را برایشان تصویر می‌نمود. در رویارویی با این وضعیت، این علما در دو دسته، مشروطه و مشروعه‌خواه، در پی تفسیر و خوانش شرایط، و برساختن نظامی از معانی برآمدند. علمای عصر مشروطیت، متکلمینی اصول‌گرا بودند که در رویارویی با الزامات زیست در جهان مدرن برآمده از برخورد با فرهنگ و تمدن غرب، دو رویه دیگرسان را اختیار کرده بودند. نوشتار پیش رو، به تبیین توجیهات کلامی علمای مشروطه‌خواه در رویارویی با این وضعیت می‌پردازد. این علما با اختیار کردن جایگاهی کلامی، با بهره‌گیری از نصوص دینی و اندیشه بشری، در پی‌ آن بودند تا نخست، از ساحت و کیان دین پاسداری کنند و پس از آن، سامانه‌ای از معانی و انگاره‌ها را به گونه‌ای روشمند ارائه نمایند. این مقاله، در پی آن است تا ضمن ارائه برجسته‌ترین نشانه و انگاره‌های ایستار علمای مشروطه‌خواه، نشان دهد که چگونه آن‌ها توانستند با بهره‌گیری از رویکردی کلامی، به‌ویژه آن‌چه کلام جدید خوانده می‌شود، سامانه‌ای از مفاهیم را به گونه‌ای روشمند در کنار هم سازمان دهند.