شکل‏گیری نظام وظیفه در پیوند با پروژة ملت‌سازی حکومتی دورة پهلوی اول

نظام‏ وظیفه نخستین‌بار در چهارچوب ارتش‏های پادشاهی و دولت‏های‏ مستقل از کلیسا در اروپای غربی تأسیس‏ شد و توانست واسطه‏ای بین دولت و ملت‏ در ابتدای مدرنیته و وسیله‏ای برای بسط نظامی‏گری حاکمان و سلاطین باشد. تقسیم ‏کار اجتماعی، پیشرفت تکنیکی، و صنعتی‌شدن در کنار هم سبب شد تا ارتش‏های مدرن شکل بگیرند که از اولین نهادهای بوروکراتیک نیز به شمار می‏آمدند. اما این پدیده که در غرب پس از مجموعۀ تحولات اندیشه‏ای و اجتماعی پدید آمده بود، در ایران دورۀ پهلوی اول به‌منزلة بخشی از پروژة مدرن‏سازی و تثبیت حکومت استبدادی رضا‏خان شکل گرفت. بسط عناصر هویتِ ملی‏گرایانه و مطیع‌کردن نیروهای سنتی جامعة ایران در برابر استبداد مطلقة حکومت، از طریق آموزش‏ها و هنجارسازی عمومی و فراگیر، یکی دیگر از کارکردها و کارویژه‏های ارتش و نظام خدمت اجباری در کنار تأثیرات و خدمات سیاسی و نظامی‏ دیگرش در تأسیس و ابقای حکومت پهلوی بود. نظام وظیفه، در کنار خلع سلاح عمومی، به حکومت پهلوی اول این امکان را می‏داد که با گسترش اقتدار نظامی پایه‏های حکومت خود را مستقر کند. تشکیل ارتش یکپارچه و خدمت اجباری عمومی را باید یکی از اولین تلاش‏های سامان‌مند و همه‌جانبه برای خلق شهروندان نظام جدید مبتنی بر ایدة دولت ـ ملت در تاریخ ایران دانست.