شناخت تحولات ریخت‌شناختی کلیساهای ارمنی جلفای نو در تعامل با معماری اصفهان

بیان مسئله: کشور امروزی ارمنستان، که بخشی از اورارتوی باستانی است، اولین سرزمینی است که مسیحیت را به‌طور رسمی پذیرفت، قدیمی‌ترین کلیساها را ساخت و معابد قدیمی را به کلیسا تبدیل کرد. با کوچ ارامنه و همزمان با برپایی جلفای اصفهان در دورۀ شاه عباس اول، بنای کلیساها با برخورداری از تجربه‌های کهن و با فرمان عدم تعارض با ابنیۀ پایتخت به ‌شکل دیگری به‌منصۀ ظهور رسیدند. به‌نظر می‌رسد در سابقۀ پژوهش‌های محققان دربارۀ کلیساهای جلفای نو، به معماری و مناسبات فرهنگی بستر جدید توجه کافی نشده است. شناخت روند نزدیک‌شدن معماری مذهبی ارامنۀ جلفا به معماری اصفهان و بهره‌گیری از نتایج آن در طرح‌های مرمت شهری خصوصاً در محلۀ جلفا ضرورت این پژوهش است. هدف: پژوهش، با هدف شناخت ساختار کالبدی-فضایی و تحولات ریختی بنای اصلی کلیساهای جلفای نو در تعامل با معماری اصفهان، در جست‌وجوی پاسخ به این پرسش است که تحولات ریخت‌شناختی ساختمان اصلی کلیساهای جلفای نو چگونه بوده است؟ کدام گونه مولد و آغازگر پیشرفت طرح‌های بنای کلیسایی بود؟ در روند تحولات ریختی کلیساها، چگونه معماری ساختمان اصلی کلیساها به معماری اصفهان نزدیک شد؟ روش: پژوهش با روش تفسیری-تاریخی انجام شد و داده‌ها، با توجه به مدارک و اسناد موجود و برداشت‌های میدانی، گردآوری شده‌اند. نتیجه‌گیری: نتیجۀ پژوهش حاکی از الزام به رعایت گونه‌ای محدودیت در فرم تبیین‌شدۀ بنای کلیساهای ارمنی است. وجود گونۀ مولد و تأثیرپذیری از تکنیک‌های معمارانۀ دورۀ شاه عباس اول در سیر تحولات ریختی تأیید می‌شود. در مقایسه با معماری شاخص اصفهانِ این دوره، تحولات ریخت‌شناختی ساختمان اصلی کلیساها نشانۀ گرایش به ایرانی‌شدن سبک معماری دارد. کلیسای گئورگ مقدس اولین بنای کلیسایی با ویژگی‌های معماری ایرانی است که امکان تحولات کالبدی-فضایی بعدی را فراهم کرد. ساختار کالبدی-فضایی کلیساهای مریم مقدس و بتخهم مقدس با مساجد شیخ لطف‌الله و جامع عباسی قابل مقایسه است و بخشی از چگونگی تحولات در گونۀ مولد را به ‌خوبی نشان می‌دهند.