سه جزء وجود آدمی: تن و جان و خرد

در تاریخ فلسفه، ترکیب انسان از تن و جان به روشنی در تعالیم فیثاغوریان آمده است. سپس در فلسفۀ افلاطون، علاوه بر این ترکیب ثُنایی، با مسئلۀ ترکیب ثلاثی نفس (از عقل و همت و شهوت) نیز مواجه می‌شویم. در کتاب نفس ارسطو، انسان را حقیقت واحدی می‌یابیم که از دو عنصر متحدِ بدن و نفس (به منزلۀ ماده و صورت) تشکیل یافته است، اما در فقره‌ای مختصر و معروف، عقل نیز به عنوان عنصری مجرد و الهی و جاودان بر این دو افزوده شده است. در قرون وسطای مسیحی این آموزۀ سه جزئی بودن آدمی، به دلیل تناظر آن با عقیدۀ تثلیث، گاهی با استقبال رو‌به‌رو شده و مورد استفاده قرار گرفته است. آنچه در متون مربوط به علم‌النفس به وفور می‌توان یافت، این است که آدمی از دو جوهر نفس و بدن (تن و جان) تشکیل یافته است و از میان این دو، چنان‌که در مصنّفات خود افضل‌الدین، فی‌المثل، صفحه462 تا 465 نیز می‌بینیم، نفس، امری مجرد، بسیط، زنده، تباهی‌ناپذیر و اندیشه‌گر و خردمنداست. از سوی دیگر در برخی از نوشته‌های افضل‌الدین محمد مرقی کاشانی آمده است که انسان از سه جزء تشکیل شده است: «تنی که از چند جسم مختلف طرازیده و نگاشته شده، چون استخوان و پی و رگ و گوشت و مانند آن؛ دو دیگر جانی که تنت بدان زنده بود و بی آن مرده؛ سه دیگر خردی که تن را و جان را هر دو می‌داند و هر یکی را جدا می‌شناسد... و تن نه جان است و جان نه خرد... و خرد نه تن است و نه جان.» (مصنّفات، ص604 تا 605) در اینمقاله، پس از سیری تاریخی درآرای مربوط به نفس و بدن، به گزارش و مقایسه و ارزیابی دیدگاه‌های افضل‌الدین محمد مرقی کاشانی در این خصوص می‌پردازیم.