خوانش وجه استعلا و چاپلوسی در بازتاب تصویری دو اثر منسوب به مدیحه‌سرایی آیین بار فرهنگ ایران

علی رغم دیدگاه بسیاری از محققین که کنش مدیحه‌سرایی آیین بار فرهنگ ایران را برخاسته از کنش نکوهیده چاپلوسی و مرتبط با کسب منافع مادی در بارگاه شاهان می‌دانند، به نظر می‌رسد نگاه رمزپردازانه‌ای در وجه استعلاً به معنای بالاترین سطح تقدس آیین بار جوامع کهن در بارگاه فرادستان حکومتی ایران، موجود بوده و - احتملا- همین وجه رمزی و پنهان در نظام دیداری مانند آثار سنگ‌نگاره‌های باستانی و مکاتب نگارگری دوره اسلامی، انعکاس، داشته است. پژوهش حاضر در صدد آن است تا ضمن بررسی تاریخی در مبانی نظری آیین بار، به پاسخ این پرسش برسد که با تطبیق دلالتی وجه استعلا و چاپلوسی در دو نمونه سنگ نگاره دوره باستانی و نگارگری دوره اسلامی، چگونه می‌توان به خوانش وجه استعلایی در مدیحه‌سرایی آیین بار فرهنگ ایران پرداخت؟ بررسی و تبیین وجه استعلایی و تفکیک از چاپلوسی منسوب به مدیحه‌سرایی آیین بار، ضمن توجه به بازتاب تصویری آن در دوره باستانی و اسلامی فرهنگ ایران همسو با بهره‌مندی از معنی دلالتی ضمنی. بهره‌مندی از روش تحقیقی- تاریخی مبتنی بر شیوه اسنادی در توضیح فرهنگ ایرانی مرتبط با کنش مدیحه‌سرایی آیین بار و خوانش بینامتنیتی بر روی دو نمونه اثر بر اساس دستور‌های نظام معنایی رولان بارت به منظور تعبیر دلالتی استعلای سروده‌های ستایشی در مبانی نظری به مثابه ایدئولوژی حاکم بر فرهنگ مدیحه‌سرایی آیین بار. بر اساس رویکرد بینامتنیتی در این تحقیق، در خوانش دو متن بینا‌رشته‌ای از حوزه سنگ‌نگاره‌های باستانی و نگارگری دوره اسلامی فرهنگ ایران، هر متن بر مفهوم احتمالی تقدس‌انگارانه‌ای تاکید دارد که با درک تکثر معنایی هر متن و معانی دلالتی آن به زعم بارت، عناصر تصویری متن‌های منسوب به مدیحه‌سرایی در تفکیک با مفهوم چاپلوسی و تملق‌انگاری نظریه‌پردازان معاصر قرار می‌گیرد. نتایج حاکی از آن است که بر خلاف این دیدگاه که کنش مدیحه‌سرایی مرتبط با آیین بار موجود در بارگاه یا مکان‌های منسوب به شاهان ایران را بر‌آمده از انگیزه‌های مادی، می‌داند، احتمالا کنش مزبور، دارای وجهی تقدس‌انگارانه، رو به سوی امر واحد مطلقی به نام استعلا داشته است. دستیابی به چنین نتیجه احتمالی با تحلیل تطبیقی نمونه آثار بر جای مانده فرهنگی که همواره دارای زبان دلالتی ضمنی بوده و با گذر از صراحت و معنی مستقیم به معانی غیر مستقیم و تلویحی می‌رسیده، میسر است. چنانچه بارت در نظام دستورهای معنایی خود، سطح اول معنایی/ صریح را مقدمه ورود به سطح دوم/ضمنی دانسته تا بتوان به ایدئولوژی حاکم بر فرهنگ برهه‌های تاریخی جوامع کهن رسید. بر این اساس، مدیحه‌سرایی آیین بار از دوره کهن تا عصر اسلامی در بستر فرهنگی ایران، جریان داشته و اسطوره یا ایدئولوژی حاکم بر آن با گذر از نگاه نکوهیده به مدیحه‌سرایان، ضمن توجه به وجه استعلایی که در زمان بروز سروده مدحی و مکان ظهور آن در برابر فرادست، مقدس انگاشته می‌شده، توانسته است بر آثار خلق شده و مفهوم مرتبط با کنش مزبور در ادوار فرهنگی مختلف ایران، تأثیرگذار باشد و بازتابی از اسطوره تفکر هر دوره در پیوند با ادوار پیشین مدیحه‌سرایی آیین بار شاهان از آن آثار، بدست آید.