حج؛ عرصه همگرایی و واگرایی حسنیان و عباسیان (از اواخر عهد اموی تا پایان اولین دورۀ قیام‌های حسنی)

مناسک حج در آیین اسلام، فرصتی بی‌بدیل برای تزکیۀ نفس انسان‌ها، مایۀ ایجاد وحدت در امت اسلامی و اثرات سازندۀ‌ بی‌شمار دیگر است. این فریضۀ‌ دینی که پیامبر اسلام6 و ائمه: بر انجام آن تأکیدی ویژه داشتند، در زمانی کوتاه پس از درگذشت رسول خدا6 به ابزاری برای جهت‌دهی به اهداف سیاسی حاکمیت و نیز مخالفان آن تبدیل شد. تناقض رویکرد عامه مسلمانان به حج، با آن‏چه هدف طبقۀ حاکم و گروه‌های رقیب آن از حج‌گزاری در دوره‌های مختلف تاریخ اسلام بوده، برای پژوهشگران حوزۀ تاریخ، مسئله‌ای تأمل‌برانگیز است. با توجه به خیزش حسنیان و عباسیان برای کسب قدرت از اواخر خلافت امویان و امکان بهره‌وری آنها از موسم حج در جهت پیشبرد اهدافشان، پژوهش حاضر بر آن است که به روش توصیفی ـ تحلیلی، به این پرسش اساسی پاسخ دهد که شیوه‌های بهره‌گیری عباسیان و حسنیان، از اواخر دورۀ‌ اموی تا پایان اولین دورۀ قیام‌های سادات حسنی، از موسم حج چگونه بوده ‌است؟ فرضیۀ مقاله آن است که در اواخر دورۀ‌ مروانی، موسم حج فرصتی برای دیدار، تجدید پیمان و برنامه‌ریزی علیه حاکمیت (عرصۀ همگرایی دو طیف اقتدارطلب) بود؛ ‌اما پس از روی کار آمدن عباسیان،‌ به ابزاری برای کنترل فعالیت‌های سیاسی سادات حسنی از سوی حاکمیت و اغتنام فرصتی برای رازگشایی سیاست انحرافی عباسیان و حتی تمایل به حذف آنان از سوی هواداران حسنیان (واگرایی دو طیف رقیب) بدل شد.