تحلیل و گذاری بر آرا و اندیشه‌های عرفانی عطار نیشابوری بر اساس «مقام» و «حال»

نگارنده در جستار پیش‌رو بر آن است تا با مطالعۀ تحلیلی ـ توصیفی آثار منظوم و منثور فریدالدّین محمد عطار نیشابوری، آرا و اندیشه‌های عرفانی و صوفیانه‌ای که در ذیل اصطلاحات معروف «مقام» و «حال» شناخته آمده‌اند، احصا و تفکیک کرده و بدین طریق میزان انطباق و انسجام این آموزه‌ها را با چهارچوبه‌های یاد شده- که تقریباً قالب‌های مورد قبول و وثوق اهل معرفت از قدما تا متأخرین است- به تماشا و ارزیابی بنشیند. با بررسی و جستجوی انجام یافته می‌توان گفت که: برخلاف اغلب ادبای عارف مسلک، نظام فکری (اخلاقی ـ عرفانی) عطار با معیار «مقامات» و «احوال» و چیستی و چگونگی آنها، همراهی و هماهنگی بسیار دارد به طوری که کمتر سروده یا نوشته ای از وی می‌توان یافت که اشارتی به یکی از معانی گفته شده، نداشته باشد. دیگر این که تعاریف یا توصیفاتی که عطار در معرفی هر یک از این اصطلاحات به سلک نظم یا عبارت کشیده- از آنجا که حاصل تجربیات شخصی و معنوی خود اوست- بسیار جانفزا و مایه ورتر است؛ مسأله ای که دلالت بر این حقیقت دارد که این شیخ فرزانه و شوریده حال- خود- یک یک این مقامات و مراتب را با گوشت و پوست لمس کرده و چون آب از سر گذرانده است.