تحلیل تحول و تبدل صفت عارفانۀ حیا بر اساس مراتب ‌سه‌گانۀ سِیروسلوک

در این پژوهش، صفت عارفانۀ حیا در برخی از مهم‌ترین آثار برجستۀ عرفانی تا قرن نهم هجری تحلیل می‌شود. بنیان این پژوهش بر اساس تحلیل حیا از منظر مراتب سِیروسلوک عرفانی است. این بررسی که با روشی توصیفی - تحلیلی نوشته شده است، نشان می‌دهد که صفت حیا در سخن برخی از عارفان، در هریک از مراتب سه‌گانۀ سلوک، رویکرد متفاوتی داشته و دچار تحول و تبدل محتوایی شده است. چنان‌که در مرتبۀ نخست سلوک که مقام فرق است، ویژگی ایجابی و کوشش‌مدارانه دارد. سالک در این ساحت سعی در اتصاف به حیا و لوازم آن دارد. در مرتبۀ دوم که مقام فنا است، جذبۀ الهی سالک را از وجود مجازی و همۀ صفاتش فانی می‌سازد، لذا حیا در عارف خصوصیتی سلبی و تنزیهی ‌می‌یابد، کوشش او زایل و اتصافش به حیا‌ ترک می‌شود؛ اما در مرتبۀ سوم، یعنی مقام بقا، عارف مظهر اسما و صفات الهی می‌شود. ازاین‌رو، حیا در عارف پس از سلب، مجدداً به شکل ایجابی، اما تحول‌یافته نمود می‌یابد. نتیجۀ این بررسی نشان می‌دهد با وجود اینکه سخنان بیشتر عارفان دربارۀ حیا با ویژگی‌های مرتبۀ فرق مطابقت دارد؛ اما سخنان عده‌ای از آنان از حیا، علاوه ‌بر مرتبۀ فرق، بر خصوصیات و احکام مرتبۀ فنا و نیز مرتبۀ بقا هم‌پوشانی دارد.