بررسی و الگوشناسی مکان‌یابی مساجد عصر نبوی در مدینه (مقدمه‌ای برای دست‌یابی به اصول مکان‌یابی مسجد در شهر اسلامی)

چکیده مطالعه الگوی نبوی و شیوة اصلاح ساختار شهرهای قبل از اسلام به ویژه مدینه و شکل‌گیری نخستین شهرهای اسلامی، برای تحقق ارزش‌های اسلامی در شهرسازی جدید اهمیت زیادی دارد. این تحقیق به روش تفسیر تاریخی و استدلالی به بررسی شواهد مربوط به این تحولات می‌پردازد و تلاش می‌کند از شیوه مکانیابی مساجد توسط پیامبر در مدینه الگوبرداری نماید. براساس یافته‌های این پژوهش، ساختار مدینه قبل از اسلام، ساختار باغ محله‌ای با محله‌های پراکنده می‌باشد. ساختار قبیله‌ای شهر به واسطه پراکندگی منابع آب و پوشش گیاهی، تقویت‌شده و تغییرات کالبدی نیز همزمان با تغییرات فرهنگی، سیری از کثرت به وحدت دارد. اگرچه این وحدت به تنوع قومی عنایت خاص داشته و منکر قبایل گوناگون نیست. عامل ایجاد چنین توازنی بین قومیت‌گرایی و وحدت‌گرایی را می‌توان نوع و جایگاه مساجد دانست. مساجد محلی و مسجد جامع، به صورت سامانه‌ای هماهنگ با اولویت‌دادن به وحدت، به وجود طوایف گوناگون اصالت می‌بخشد. پیامبر(ص) مکانیابی محل سکونت و مسجد را به راهنمایی الهی و توقف شترشان موکول کردند. این مکان حاشیه‌ای، در انتهای یکی از انشعابات بازار بود که دسترسی مناسبی از تمام نقاط شهر به مسجد را فراهم می‌آورد. مراکز متعدد قبیله ای به تدریج به مرکز شهر با محوریت مسجد منتقل گردید. مساجد محلی نیز در موقعیت‌های خاص احداث‌ و بعدها مرکز محله با محوریت مسجد ایجاد شد. «مسجد‌النبی» از نظر کالبدی نقش شاخصی در شهر نداشته ولی از نظر عملکردی بسیار نقش مهمی دارد و کاربری‌های خاص اجتماعی که به قداست مسجد لطمه می‌زند در محلی به نام بلاط درمیدانگاهی مقابل مسجد انجام می‌شده است.