بررسی طرح‌واره‌ای استعاره‌های "تقوا" در خطبه‌‌های نهج‌البلاغه بر مبنای مدل ایوانز و گرین

چکیدهمعنا‌شناسی شناختی یکی از نظریه‌های مطرح در شاخه‌های معناشناسی است. از جمله فرایندهای مفهومی که معنا‌شناسان شناختی به آن پرداخته‌اند، طرح‌واره‌های تصوری است. طرح‌واره‌ها سطح اولیۀ ساخت شناختی زیربنای استعاره‌اند که امکان ارتباط میان تجربیات فیزیکی ما را با حوزه‌های شناختی پیچیده‌تری فراهم می‌کنند. ایوانز و گرین (از جملۀ زبان‌شناسان شناختی)، طرح‌واره‌های تصوری را زیر مجموعه‌ای از «تجسم و ساختار مفهومی» معرفی می‌کنند. در همۀ ادیان مفهوم «تقوا» یکی از مفاهیم انتزاعی است. درک «تقوا» از تجربۀ مستقیم ما خارج است. حضرت علی(ع) در نهج‌البلاغه، جهت معرفی تقوا و پیامدهای آن، از طرح‌‌واره‌های تصوری استفاده کرده و با تنزّل معنویّات به قلمرو محسوسات، این مفهوم معنوی را در سطح فهم همگان به ویژه اعراب صدر اسلام قرار می‌دهد. غایت جستار حاضر بررسی بازنمودِ طرح‌واره‌های تصوری «تقوا» در خطبه‌‌های نهج البلاغه بر مبنای مدل «طرح‌واره‌های ایوانز و گرین» در چهارچوب معنا‌شناسی‌ شناختی با روش توصیفی–تحلیلی است. شواهد نشان می‌دهد، طرح‌واره‌‌های نیرو، حرکتی، ظرف‌بودگی، اتّحاد، فضا، تعادل، همسانی و موجودیّت )شیء) در بافت متنی احادیث وجود دارد. طرح‌وارۀ قدرتی و سپس طرح‌وارۀ همسانی و موجودیّت بیشترین بسامد را داشته‌اند که این می‌تواند توجیه شناختی داشته باشد. به نظر می‌رسد، طرح‌وارۀ قدرتی در این زمینه، طرحی از تجربه، فرهنگ و نظام زندگی مردم باشد و بتوان دو طرح‌وارۀ همسانی و موجودیّت را با تمایل ذهنی افراد به ایجاد همانندسازی میان آنچه پیرامون آنهاست، توجیه کرد. همچنین مفاهیم مختلفی در شکل‌گیری طرح‌واره‌های تقوا نقش داشته‌اند. از آن جمله عبارتند از: بدن، جانور، گیاه، خوراکی، اشیاء، مکان، عناصر طبیعی و عناصر چهارگانه.