بررسی جابه‌جایی جانبی مجرای رودخانۀ ارس از سال 1379 تا 1393 (از 15 کیلومتری غرب شهر اصلاندوز تا خروج رودخانه از محدودۀ سیاسی ایران)

رودخانه­ها به‌دلیل برداشت، انتقال و نهشته­گذاری رسوبات، یکی از مهم‌ترین عوامل تغییردهندۀ سطح زمین هستند. در طول تاریخ، برخی از رودخانه­ها به‌عنوان خطوط مرزی بین کشورها انتخاب شده‌اند­ و اهمیت مضاعفی را کسب کرده‌اند. مجرای رودخانه­ها، به‌خصوص رودخانه­های با بستر آبرفتی، پیوسته در حال تغییر هستند و همین امر‌ مسائل مختلفی را موجب می‌شود. رودخانۀ ارس در زمرۀ چنین رودخانه­هایی به‌شمار می­رود. در این پژوهش، قسمتی از رودخانۀ ارس از نظر جابه‌جایی جانبی مجرا در دو دورۀ زمانی 1379 ه.ش (2000م) و 1393 ه.ش (2014م)‌ بررسی شد. در این راستا، با استفاده از پردازش تصاویر ماهواره­ای (تصاویر سنجنده­های ETM+ و OLI ماهواره­های لندست 7 و 8) مجرای رودخانۀ برای دو دورۀ زمانی مورد مطالعه حاصل شد. سپس با توجه به مورفولوژی و روند تغییرات مجرا، کل رودخانۀ به 21 ترانسکت تقسیم شد. پلان­فرم رودخانۀ در هر ترانسکت با استفاده از دو شاخص ضریب خمیدگی و زاویۀ مرکزی‌ بررسی شد. با توجه به جابه‌جایی­هایی که در مجرا صورت گرفته است، آهنگ مهاجرت کانال محاسبه شد. همچنین با توجه به تغییرات مساحت ترانسکت­ها، مقدار اراضی ازدست‌رفته یا افزوده‌شده به هر دو جهت رودخانه محاسبه شد. نتایج نشان می­دهد‌، رودخانۀ ارس در بازۀ مورد مطالعه از نوع مئاندری توسعه‌یافته است. مقادیر ضریب خمیدگی و زاویۀ مرکزی در سال 2014 نسبت به سال 2000، ‌روند افزایشی را نشان می­دهد که گویای فعال‌بودن مئاندرهای رودخانه است. متوسط آهنگ مهاجرت مجرا، رقم چشمگیری درحدود 8 متر را نشان می­دهد و از این نظر رودخانۀ بسیار پویایی محسوب می­شود. جابه‌جایی مجرا در رودخانۀ مورد مطالعه به دلیل فرسایش و پیشروی کناره مقعر مئاندرها، ایجاد میان­بُرها و مخصوصاً تغییر مسیر بوده است. در قسمت­هایی از رودخانه که زاویۀ مرکزی دارای مقادیر بالایی است، مقدار آهنگ مهاجرت مجرا ارقام چشمگیری را نشان می­دهد. برعکس، در قسمت­هایی که رودخانه گرایش به یک الگوی مستقیم دارد، آهنگ جابه‌جایی کمتر بوده است. در طی دورۀ 14 ساله، در حدود 253 هکتار از اراضی ایران درنتیجۀ تغییرات مجرا از دسترس خارج شده و برعکس در حدود 275 هکتار به اراضی در دسترس افزوده شده است و ازاین‌رو، نزدیک به 23 هکتار به اراضی طرف ایران اضافه شده است.