بررسیِ ابعاد استشهاد، به‌عنوان یک آرایه تعلیمی در منشآتِ قائم‌مقام، در مقایسه با گلستان سعدی

منشآت قائم‌مقام فراهانی، تابعی از نثر گلستان سعدی شمرده شده است. منشآت، مجموعه‌ای از نامه‌ها، دیباچه‌ها، رساله‌ها و... است که قائم‌مقام در موافقت یا مخالفت به رجال عصر قاجار نوشته و به‌خاطر نثر شیوا و صحیحی که دارد، به‌عنوان نمونه یک نثر عالی در عصر قاجار، موردتوجه کارشناسان و منتقدان قرار گرفته است. صاحب‌نظران، بیشتر، جنبه‌های بلاغی منشآت را در زمینه سجع‌های دلپذیر و جملات کوتاه موردتوجه قرار داده، آن‌ها را با نثر گلستان مقایسه کرده‌اند، لیکن موضوع ابعاد و شیوه استشهاد به‌عنوان یک آرایه تعلیمی موردتوجه قرار نگرفته است. اگر ادبیات تعلیمی را نوعی آموزش‌پذیری فرض کنیم، آرایه استشهاد بیشترین نقش را در انتقال تعالیم ادبی بر عهده داشته است که در هر دو نثر منشآت قائم‌مقام و گلستان سعدی دیده می‌شود؛ تعالیمی که روشن‌کننده حقایق دیگری از تأثیرپذیری نثر قائم‌مقام از نثر گلستان است. آرایه استشهاد که آن را ذکر آیه، حدیث و یا بیتی در تأیید دیدگاه نویسنده یا شاعر برشمرده‌اند، در نثر منشآت، در مقایسه با نثر گلستان، با تفاوت‌ها و مشابهت‌هایی همراه است و هریک از این تفاوت‌ها و مشابهت‌ها به‌منزله ترسیم خطی است که سطح تأثیرپذیری منشآت را از گلستان مشخص می‌کند. در این نوشتار، تفاوت‌ها و مشابهت‌های مورد ذکر عمیقاً موردبررسی قرار گرفته و در نهایت مشخص شده که نثر قائم‌مقام در منشآت در زمینه استفاده از آرایه استشهاد به‌عنوان یک آرایه تعلیمی تا چه اندازه به‌هم نزدیک و یا از هم دور هستند.