بررسی آماری وضعیت و زمینه های فعالیت علمای علوم دینی در ایران عصر سلجوقی

یکی از تحولات تاریخی ایران عصر سلجوقی برتری یافتن موقعیت قشر اجتماعی موسوم به فقها و اهل شریعت اهل سنت در عرصه­های آموزشی  و  اجتماعی و فرهنگی بود. با این که در مورد این پدیده در شکل گزاره­های تاریخی کیفی تحقیقات قابل توجهی صورت گرفته و دیدگاه­های مختلفی مطرح شده است، اما ابعاد و مصادیق تاریخی چنین امری به صورت دقیق مورد پژوهش قرار نگرفته است. در این نوشته تلاش شده است که بر اساس یافته­ها و روش تحلیل آماری، موقعیت علمای دینی شناخته­شدة ایران عصر سلجوقی بر اساس فعالیت آنها در سه زمینه، یعنی فعالیت علمی، مذهب و حوزه­های جغرافیایی، نشان داده شود. مبنای کار منابع تاریخی مهم چون الکامل ابن اثیر،  المنتظم ابن جوزی، وفیات الاعیان ابن خلکان ، سیاق تاریخ نیشابور عبدالغافر فارسی و الانساب سمعانی بوده است. بر اساس یافته­های پژوهش، عراق عرب و خراسان پررونق­ترین مراکز حضور و فعالیت علمای دینی در دورة سلجوقی بوده­اند و عراق عجم در رتبة سوم قرار داشته است. همچنین از میان علمای دینی شناخته­شده، در حدود 80 درصد آنها شافعی­مذهب بوده­اند. از حیث فعالیت فکری و آموزشی هم در حدود 70 درصد علمای دینی شناخته­شده در علم حدیث فعالیت داشته­اند. پیشینة تاریخی، مرکزیت سیاسی خراسان و عراقین عرب و عجم در دورة سلجوقی، تأسیس مدارس نظامیه در شهرهای مهم خراسان و عراق و حمایت­های حکومت سلجوقی از مذهب شافعی و علوم نقلی اهل سنت در به وجود آمدن وضع مذکور تأثیر بسیار زیاد داشته است.