بازتعریفِ نقشِ زن در خانواده و تأثیر آن بر تزییناتِ نقاشی و ساختارِ خانه‌های اعیانی تهران در دورة قاجار

بسیاری از شرح‌حال‌ها و سفرنامه‌های دورة قاجار، تغییراتی تدریجی را در فرهنگ زندگی خانواده‌های اعیانی تهران به ویژه از اواسط دورة ناصری گزارش داده‌اند. برخی از این تغییرات، تعریف نقش زن در خانواده را به تدریج تغییر داد. هدف این مقاله، بررسیِ چگونگیِ تغییرِ کالبد، تزییناتِ نقاشی و ساختارِ خانه بر‌اساس بازتعریفِ نقشِ زن در تهران دورة قاجار است. از آنجایی‌ که ملاحظة جایگاه زنان در بافت و زمینة دورة قاجار، بدون در نظر گرفتنِ شیوة زندگی، ساختارِ خانواده و شرایط فرهنگی-اجتماعی آن دوره امکان‌پذیر نیست، بنابراین بررسیِ واقعیت‌های مرتبط با تعریفِ جایگاهِ زن، بر‌اساس طرحِ تحقیق تاریخی و از طریقِ منابع دستِ اول و گاه دستِ دوم صورت گرفته است. نتایج تحقیق نشان می‌دهد که ظاهر شدنِ زنان در جامعه، که پیش‌تر پوشیده و پنهان بودند، و کم‌رنگ شدنِ مرزهای زنانه-مردانه باعثِ ایجادِ تغییر در فرهنگ زندگی شد، تا جایی که از اواخرِ دورة ناصری به تدریج لزومِ وجود خواجه‌ها به عنوان رابطِ دنیای زنانه و مردانه از بین رفت. با رواج تک‌همسری، اندرونی‌های متعدد و فضایی برای خواجه‌ها نیز کنار گذاشته شدند و به این ترتیب، خانه کالبدِ متمرکزتری به خود گرفت. مضامینِ تزیینات نقاشی خانه‌های این دوره نیز روایتگرِ تغییراتِ یاد شده است؛ به گونه‌ای که تصاویری از زنان فرنگی بر روی دیوارها و سقف تالارها و شاه‌نشین‌های خانه‌های اعیانی ظاهر شد و کالبد زنان و مردان نیز از میانه‌های دورة ناصری به شکلی متمایز نگاشته شد.