«انسانِ‌دینی» و «دینِ‌انسانی»

مفهوم «انسان دینی» در گذر تاریخ دچار تحول معنایی شده و به تبع آن، مختصات و شاخصه‌های آن نیز تغییر کرده است. معنای کلمه‌ی دینی یا دین‌دار به‌عنوان یک صفت برای انسان و وسعت دامنه‌ی مفهومی آن، به تعریفِ خودِ دین بستگی دارد. در دوره‌ی پیشامدرن اعتقاد بر این بود که دین، امری آسمانی، قدسی، جزمی، واقع­گرا و بی­بدیل است و مصداق آن، ادیانِ نهادین و رسمیِ حاکم بر جامعه بود. اما در دوره‌ی مدرن، مفهوم دین وسیع­تر شده و همه‌ی دستگاه‌های فکری را که به‌نوعی کارکرد دارند و به کار معنابخشی جهان می‌آیند، شامل می­شود. از این نوع دین به «دین انسانی» تعبیر می‌شود. به‌دلیل وسیع‌ترشدن دایره‌ی مفهومی کلمه‌ی دین، هم مفهوم «انسان دینی» وسیع­تر شده است و هم شاخصه‌های آن تغییر کرده است. شاخصه­های «انسان دینی» از دوره­ای به دوره‌ی دیگر و از دینی تا دین دیگر، با یکدیگر تفاوت دارند. اما درعین‌حال می­توان برخی از شاخصه­های مشترک مانند التزام و تعهد، انتخابگری، انگیزه­مندی و شعف، انتخابگری و هدفمندی را برای آن نام برد. دین انسانی که محصول دوره‌ی مدرن است، به دینی گفته می‌شود که معلولِ انسان و نیازمندی‌های مختلف اوست و در آن، بر ارزش‌ها، خواست­ها و نقاط قوت انسان تأکید فراوان می‌شود. برخی از شاخصه­های دین انسانی عبارت‌اند از: منشأ بشری داشتن، کارکردداشتن، غیرقدسی‌بودن، این‌جهانی‌بودن، محوریت انسان، تغییر‌پذیری، فردی و خصوصی بودن، بدیل‌پذیری و ....