استعاره‌های جهتی در آغاز شاهنامه

زبان‌شناسان شناختی مانند لیکاف، دانش زبانی را از اندیشیدن و شناخت مستقل نمی‌دانند و معتقدند دانش زبانی بخشی از شناخت عام آدمی است. آن‌ها استعاره را ابزار مناسبی برای تشخیص چگونگی اندیشیدن و رفتارهای زبانی می‌دانند. استعاره در زبان‌شناسی شناختی آن است که حوزه‌های مفهومی گوناگون را جایگزین هم کنیم؛ به عنوان مثال، زندگی را سفر فرض کنیم یا موفقیت را که مفهومی انتزاعی است در بالا تصور کنیم. یکی از گونه‌های اصلی استعاره‌های مفهومی که زبان‌شناسان بررسی می‌کنند، استعاره‌های جهتی هستند. آن‌ها بررسی می‌کنند که چطور مفاهیمی که ملموس و محسوس نیستند و درنتیجه نمی‌توانند جایگاه و جهت مشخصی داشته باشند در زبان دارای جهت شده‌اند و اهل زبان آن‌ها را در بالا یا پایین، چپ یا راست یا چنین جهات متعینی جای می‌دهند و این‌گونه درباره‌شان سخن می‌گویند. شاهنامه یکی از ارزشمند‌ترین متون فارسی برای مطالعات زبان‌شناسی شناختی است؛ زیرا شکل‌گیری داستان‌ها، تعبیرات و اصطلاحاتش در دوره‌های کهن تاریخ قوم ایرانی ریشه دارد و می‌توان زیرساخت‌های شناختی و بسیاری از قدیمی‌ترین نگاشت‌های زبانی فارسی‌زبانان را از آن استخراج کرد، اما تاکنون بررسی علمی مستقلی دربارۀ آن صورت نگرفته است. مقالۀ حاضر می‌کوشد استعاره‌های جهتی -یا به عبارتی دیگر چنان‌که خواهد آمد بخشی از طرح‌واره‌های تصویری- 500 بیت آغازین شاهنامه را بررسی کند که تا اوایل پادشاهی ضحاک را دربر دارد؛ استعاره‌هایی مانند جفت‌های متضاد بالا و پایین، راست و چپ، پیش و پس، درون و بیرون و مرکز و پیرامون.