ارتباط دوسویه حاکمیّت و اندیشه در دوران سامانی و غزنوی

سیر تعالی علم و ادب در خراسان و ماوراءالنّهر از انقراض ساسانیان تا قدرت گرفتن حکومت های ایرانی متوقّف ماند. در عهد طاهریان و صفّاریان زبان و ادبیّات فارسی جانی دوباره یافت و گام های استوار و مطمئنّی به سوی باروری فرهنگی و علمی برداشته شد. صفّاریان، نخستین خانواده بومی خراسان بودند که زبان فارسی را جایگزین زبان عربی ساختند. با ایجاد حاکمیّت در خراسان، تحرّک فکری و فلسفی اندیشمندان و علمای این خطّه از سر گرفته شد و رکود گذرای فرهنگی پایان پذیرفت. تحوّلات علمی سبب شد تا برخی، قرن چهارم را «رنسانس اسلامی» نامیدند. برهه زمانی مورد بحث (قرن سوم، چهارم و پنجم ه.ق)، از مهمترین ادوار فرهنگی فارسی به حساب می آید و بررسی عوامل رشد و افول اندیشه و ارتباط آن با حاکمیّت ضروری می نماید. با تبیین رفتار پادشاهان سامانی و غزنوی دربرابر اندیشمندان، کیفیّت مدارس علمی و اهمیّت خاندان های محلّی بیش از پیش روشن می شود.