شناسایی مراکز و ویژگی های فلزکاری شمال، مرکز و غرب ایران از آغاز سده ششم هـ.ق. تا هجوم مغول

قرن ششم و اوایل قرن هفتم هـ.ق. یکی از مهم ترین دوره های تاریخ فلزکاری ایرانی است. به گواهی مدارک موجود، در فن ساخت و تزیین آثار فلزی این دوره، تحولاتی اساسی روی داده است. در صورتی که پیش از این، سهم و نقش فلزکاری خراسان در بروز این تحولات، براساس شواهد مادی و منابع مکتوب برجامانده، مشخص شده است، وضع فلزکاری دیگر مناطق و مراکز فرهنگی و صنعتی این دوره، ازجمله طبرستان، جبال، آذربایجان و شهرهای مهم آن ها، نامعلوم است. بر این اساس، هدف این مقاله، از یک سو، شناسایی مراکز شمالی، مرکزی و غربی این دوره از فلزکاری ایرانی و از سوی دیگر، معرفی ویژگی های متمایز تولیدات آن هاست. در این پژوهش برای تحقق هدف مذکور، از روش توصیفی-تحلیلی استفاده و مدارک به دست آمده در سه گروه طبقه بندی شده است: 1) آثار به دست آمده از شهرهای شمالی، مرکزی و غربی ایران، شامل یک قدح مفرغی به دست آمده از گرگان و یک طبقچه پایه دار به دست آمده از همدان؛ 2) آثار مرقوم به نام صنعتگران غربی، شامل یک پاتیل مفرغی که به دست یک صنعتگر قزوینی و یک اسطرلاب که به دست یک هنرمند اصفهانی ساخته شده است؛ 3) آثاری با ویژگی های سبک شناختی متفاوت از مکتب خراسان، شامل یک آبدان مفرغی به شکل گاو و گوساله و شیر. تحلیل مدارک برشمرده نشان می دهد که مهم ترین کارگاه های فلزکاری مرکز و غرب ایران در این دوره، به احتمال زیاد در همدان، قزوین و اصفهان مستقر بوده اند. درآغاز، طرح و تزیینات بیشتر تولیدات این کارگاه ها، زیر نفوذ زیبایی شناسی شمال شرقی است؛ اما، در سال های نزدیک با هجوم مغول، سبک متمایزی در فلزکاری این ناحیه شکل گرفته است که از مهم ترین ویژگی های آن، می توان به نزدیکی سبک تزیین آثار فلزی به شیوه نقاشی سفالینه های شهرهای مرکزی ایران اشاره کرد.