تعاملات ریتمیک شعر و موسیقی در تصنیف‏ های دوره ی قاجار

از سال 1360(ه.ش) به منظور تلفیق شعر و موسیقی قواعدی در قالب کتاب تدوین شد. پژوهشگران آن دوره به جای آن‏که در پی کشف زیبایی شناسی حاکم بر تصنیف های قدیمی و تکامل آن باشند، بر اساس چارچوب هایی که خود تدوین کرده بودند، به محکوم کردن این قطعات پرداختند. مبنای نظری پژوهش در این دوره، ریتم گذاری کلام بر اساس قرائت متریک واژه ها بود، اما در تصنیف‏ های دوره ی قاجار که پیش از تجویز این قوانین ساخته شده اند، بین کمیت هجا و کمیت لحن رابطه ای نسبی برقرار است، اگرچه در برخی موارد انعطاف هایی در تطبیق کمیت هجا و لحن دیده می شود. به طور طبیعی برای هجاهای کوتاه، در مقایسه با هجاهای بلند، کمیت لحنِ کوتاه تری انتخاب می شود و ما در این پژوهش این انتخاب را وجه غالب نامیده، مواردی را که در آن ها این نسبت رعایت نشده است، نبود انطباق نام گذاری کرده ایم. نبود انطباق ها ممکن است به واسطه ی ضرورت های کلامی، موسیقایی و زبانی ایجاد شده باشند. هجاهای بلند نسبت به هجاهای کوتاه و کشیده، انعطاف بیشتری برای پذیرش نبود انطباق دارند و کوتاه شدن هجای بلند بیشترین رواج را دارد. بلند شدن کمیت لحن انواع هجاها نیز تااندازه ای رایج است و در اعمال آن محدودیتی مشاهده نمی شود. نکته ی مهم این است که توالی هجای کوتاه با کمیت لحن بلند و هجای بلند با کمیت لحن کوتاه به ندرت دیده می شود و این همان نبود انطباق متوالی و معکوس است. تفاوت رویکرد نسبت به هجاهای باز یا بسته دیده نمی شود. تمپو و زمان لحن ها نیز در پذیرش نبود انطباق ها مؤثرند و محدوده ی 0.4 تا 0.80 ثانیه آمادگی بیشتری برای پذیرش تغییرات دارد. نسبت تغییرات لحن ها به وجه غالب نیز معمولاً نصف یا دو برابر است و نسبت های دیگر کمتر دیده می شود.