İsmail Hakkı Bursevî’nin Rûhu’l-Beyân’ında Muʿtezile’ye Yönelttiği İtirazlar

Kur’ân’ın yorumunda daha çok aklı belirleyici olarak gören Muʿtezile, bu yönüyle diğer ekollerden bariz bir şekilde ayrılmaktadır. Meseleleri, geliştirdikleri “Beş Usûl” çerçevesinde ele alan söz konusu mezhep, naslarda akla muhalif gibi görünen hususları tevillerle aşmaya çalışmışlar ve oluşumların hedefi haline gelmişlerdir. Özellikle mahlûk olduğu, büyük günah işleyen müminin kâfirle aynı akıbete maruz kalacağı, kulun kendi fiilinin yaratıcısı olması, kerametin mümkün olamayacağı görüşleri bilhassa Ehl-i Sünnet âlimleri tarafından sert eleştirilmiş gayri meşru ilan edilmiştir. Söz eleştiriler İslam akidesine ters düştüğü Müslümanları yanlış kabullere sevk edebileceği endişesiyle kelâm âlimlerinin sürekli gündeminde olmuş eserlerinde onların fikirlerini çürütmeye çalışmışlardır. müfessirleri de Muʿtezile’ye karşı benzer tepkiler vermişler görüşlerine delil gösterdikleri âyetleri izah ederken mevzu bahis mezhebin görüşlerini uzun uzadıya tartışıp onları reddetme yoluna gitmişlerdir. Mu'tezile'nin ileri sürdüğü görüşlerin, yanı sıra tasavvuf ehli eleştirildiği görülmektedir. Zira hakikati anlayıp idrak etme noktasında Tasavvuf’un az önem verip kalbi onun önüne geçirmesi, Allah’ın, irade kudretinin mahlûkatı her kuşatıp an onlarda tecelli ettiği düşüncesi vahdet-i vücûd anlayışı hususların manevi tecrübeyi ölçü kabul etmeyen Muʿtezilî düşünce sistemi içerisinde hemen hiçbir karşılığı yok gibidir. Doğrusu fırkaya ait fikirlerin sûfî gelenek Kur’ân eksenli nasıl hangi boyutlarda değerlendirildiği meselesi araştırmaya değer konudur. Muʿtezile ekolüne Bu makale, geleneğin düşünceye merkezli baktığı konusunu işârî tefsir sahasında önemli yere sahip olan İsmail Hakkı Bursevî’nin Rûhu’l-beyân adlı tefsiri örneğinde almaktadır. çalışma sayesinde, 18. Yüzyıl Osmanlı geleneğinin sistemine sorusuna sağlıklı cevap sunma imkânı elde edilecektir. Makalede Bursevî’nin, temas bunları ayetler aldığı tespit edilmiş ilgili başlıklar altında konu işlenmiştir. Bursevî, hem mutasavvıf güçlü müfessir kimliğine sahiptir. Oldukça donanımlı yönlü olması ona, farklı görüşlere fırkaları geniş birikimli değerlendirme sunmaktadır. çerçevede o, tefsirinde, sadece tevili nasları yorumlamada referans eden mezhebine birçok yerde etmiş, delillerini ışığında tenkit etmiştir. pek sıcak söylenemez. Yetmiş üç ayrılan ümmetin gurubunun hidâyet üzere geri kalan yetmiş iki gurubun ise sapkınlık dalalet olduğu düşüncesinde müfessir, sisteminde tecrübeye yer vermeyen ön plana çıkaran Muʿtezile’yi sapkın guruplar değerlendirmektedir. yeri geldikçe eleştirmekten durmamıştır. Âyetleri mezhebini esas bunu müfessirin oluşunu basit mezhep tarafgirliği değerlendirmek oldukça naif tutumdur.