هنر و ادبیات اسلامی بیانگر نگرش اسلام به هستی و انسان است.این ادبیات سعی دارد مضمون و محتوایی برخاسته از جهان بینی اسلامی را که نگرشی شامل و همه جانبه به انسان و امور جهان دارد،در یک شکل هنری ارائه نماید.پیشگامان و نظریه پردازان ادبیات اسلامی مانند سید قطب،محمد قطب ،عمادالدین خلیل،نجیب الکیلانی و ... این مسأله را در آثار خود مطرح ساخته و توجه به آن را نیازی ضروری دانسته اند. پیشگامان نمایشنامه نویسی اسلامی معاصر همچون علی احمد باکثیر، عمادالدین خلیل،مصطفی محمود و احمد رائف نیز با الهام از نظریه ادب اسلامی و مورد توجه قرار دادن مفاهیم ،ارزش ها و اندیشه های اسلامی و احیای تاریخ اسلام به منظور بازخوانی مجدد میراث دینی به خلق آثار ابداعی در این زمینه اقدام کرده اند.در تحقیق حاضر با تبیین آراء نظریه پردازان ادب اسلامی در رابطه با شکل و مضمون نمایشنامه اسلامی ،بررسی آراء مخالفان آن ها و نیز بیان تفاوت های میان نمایشنامه های اسلامی و نمایشنامه های تعدادی از مکاتب ادبی غرب مشخص شد که تفاوت اساسی این نمایشنامه ها با نمایشنامه های دیگر مکاتب در مضمون و اندیشه آن ها است.از آن جا که چگونگی ارائه مفاهیم برخاسته از جهان بینی توحیدی، در نمایشنامه های ایدئولوژیک اسلامی امری حائز اهمیت است ،لذا جهت دست یابی به این مسأله ،عناصر هنری تشکیل دهنده ساختار نمایشی همچون طرح،گفت و گو،شخصیت پردازی ،صحنه پردازی و انعکاس درونمایه از طریق عناصر یاد شده ،در تعدادی از نمایشنامه های اسلامی مورد تحلیل و بررسی قرار گرفت.بنا بر بررسی های به عمل آمده ؛نمایشنامه های اسلامی،نمایشنامه هایی اندیشه محور به شمار می روند و مضامین برخی از نمایشنامه ها شبیه به هم و یا تکراری است. در این نمایشنامه ها علاوه بر حوادث اجتماعی- سیاسی معاصر ،حوادث تاریخی نیزبه منظور بیان غیرصریح مسائل روز جامعه و احیای دوره های درخشان تاریخ اسلام به کار گرفته شده است.در برخی از نمایشنامه های اسلامی ،توصیف ونقل حوادث توسط شخصیت ها بر عمل نمایشی غلبه یافته و تا حدودی سبب شباهت نمایشنامه به داستان گشته است .در میان قهرمانان نمایشنامه های اسلامی هم شخصیت های منفی و هم شخصیت های مثبت یافت می شود .شخصیت های زن نیز در این نمایشنامه ها-صرف نظر از نمایشنامه های عمادالدین خلیل – حضوری فعال دارند.گفت وگوی اشخاص در نمایشنامه های اسلامی غالبا به زبان فصیح بیان شده است.

ادبیات فلسطین به ویژه بعد از سال (1967) و ادبیات پایداری ایران در دوره ی هشت-ساله ی جنگ تحمیلی(1988-1980)، دو نمونه ی بارز از ادبیات مقاومت در حوزه ی ادبیات عربی و فارسی دوره ی معاصر به شمار می روند وداستان «دا» و «الصبار» از برجسته ترین نمونه های داسـتانی آن هستند که علاوه بر ترسیـم اشغال سرزمین، عکس العمل مردم را نسبت به آن مجسـم می نمایند. از این رو شخصیت و شیوه ی شخصیت پردازی و نقش گفت وگو در تکامل شخصیت-های داستان وسیر روند داستان ونیز به عنوان یکی از شیوه های شخصیت-پردازی در دو رمان به عنوان عنصری حائز اهمیت مورد بررسی قرار گرفته است ونتایجی از این دست حاصل گشته است: نویسندگان دو رمان ازترکیبی ازشیوه ی مستقیم وغیر مستقیم در سراسر داستان برای شخصیت پردازی استفاده نموده اند که در این میان توصیف به ویژه در رمان دا که شامل توصیف قیافه ی ظاهری شخصیت ها، نوع پوشش، نحوه ی عملکرد آنها در حوادث داستان است وگفت وگو در رمان الصبار بیشترین حجم داستان را به خود اختصاص داده اند. در دو رمان گفت وگوی درونی ونیز تداعی خاطرات نقش به سزایی در روایت داستان ایفا می کند اگرچه در رمان دا راوی اول شخص یا راوی قهرمان مانع از این می شود که رمان از دیالوگ نیز برخوردار باشد اما در رمان الصبار بار پیشبرد حوادث داستانی، شخصیت پردازی وفضاسازی برعهده ی دیالوگ های طولانی میان شخصیت ها است.

گفتمان شکلی از کاربرد زبان است. درگفتمان کاوی شعر، به بررسی ساختار اجتماعی و زبان شناختی شعر پرداخته می شود. در ساختار اجتماعی یک قصیده، به شرایط سیاسی و اجتماعی و..، همچنین مولد گفتمان؛ و در ساختار زبان شناختی به موسیقی، پردازش زبانی، تصویرگری و... توجه می شود. یکی از انواع ادبی که شرایط اجتماعی مشخّص منجر به پیدایش آن شده است، طنز می باشد. این سبک ادبی، رایج ترین فن ادبی و زبان انتقادی است که شاعران زمان آگاه از آن برای بازتاب تاثیرات ذهنی و روحی خود در عامه ی مردم استفاده می کنند؛ زیرا آن نیشخندی است به منظور برافکندن ریشه های فساد در جامعه و افراد. شاعران معاصرعرب ازجمله مصر و بحرین درسال 2011 با بینش و نگرش خاص خود به ریشه یا بی معضلات سیاسی و اجتماعی جهان خود پرداخته اند و آن را با زبان طنز تلخ در قصاید ی کوتاه و موزون به تصویر درآورده اند. آنها با انواع تکنیک ها و شگرد های ادبی تلاش می کنند پرده از واقعیات دردناک عرب بردارند. آنان با انواع بینامتنی، مفارقه ای بین عصر حاضر وعصرغائب ایجاد نموده اند تا شاید خوانندگان خود را به اندیشه وا دارند و راهی برای غفلت زدایی و بیدار ساختن آن ها باشد. شاعران هر دو سرزمین با توجه به موضوع، درو نمایه و مضمون شعر، موسیقی کلام خود را انتخاب کرده اند تا با آهنگ خاص و ویژه ی آن بتوانند به بهترین وجهه مقصود و مراد ذهنی خود را به خواننده القا کنند. می توان گفت که در صورت گری شعر آن ها سه ویژگی بارز ابتکارو و نوآوری ،تراکم و فشردگی و کنش احساسی نهفته است. دیگر ویژگی ها ی زبانی شاعران این دوره سرپیچی از صورت عادی زبان و شکستن نرم آن در سه سطح نوشتاری و زبانی و گویشی است. البته بسامد آن در شعر شاعران مصری بیشتر است. همچنین از دیگر ویژگی های شعری آنان استفاده ی فراوان از علایم نوشتاری و ساختار انشائی و نماد ها ی حیوانی است، البته با نمود بیشتر ی در سروده های بحرینی. شعر شاعران شیعه بحرینی از صراحت وتلخی بیشتری نسبت به شاعران مصری برخوردار است؛ زیرا شاعران مصری متمایل به ابهام و پیچیدگی هستند.

قرآن کریم کتاب زندگی است و با هدف تحول فکری ، معرفتی و اخلاقی نازل شده است. این کتاب کامل و جامع ، به همه ابعاد وجودی انسان از جمله پرورش اخلاق توجه نموده است و در این راستا با تبیین دقیق فضایل و رذایل اخلاقی در زیباترین نوع بیان، چگونه زیستن را به انسان آموخته است. بیان قرآنی بر محور تصویرگری و صحنه پردازی استوار است. قرآن کریم با شیوه تصویرگری ، رذایل اخلاقی از جمله شرک، نفاق ، کفر ، دنیاپرستی و... را چنان زیبا و هنرمندانه ، معرفی کرده است که مخاطب به خوبی قبح آن ها را درک می کند؛ همچنین با به تصویر کشیدن پیامدها و آثار شوم گناهان، انسان را از خواب غفلت بیدار و متنبه می سازد تا در دام معاصی گرفتار نشود. قرآن کریم برای تبیین دقیق رذایل از تصاویری حسی، مجسم و خیال انگیز بهره برده است که سرشار از حرکت، حیات و پویایی هستند تا بدین طریق معانی را از راه حس و فکر و وجدان و روان به خواننده منتقل کند. این تصاویر برگرفته از واقعیات زندگی آدمی هستند و از هماهنگی وانسجام بی نظیری برخوردارند و در آن ها، واژگان و عبارات با چنان دقتی گزینش شده اند که علاوه بر ایفای نقش تصویرگری، موسیقی دل انگیزی را رقم زده اند. ضمناً تصویرگری در قرآن به خودی خود، هدف نیست، بلکه هدف، تحقق غرض دینی و انتقال پیام قرآنی از ورای تصاویر است. لذا تصویر قرآنی، تصویری هدفمند و حامل نگرش اسلامی به زندگی، هستی و انسان است و این مولفه مهم ترین وجه تمایز تصویر قرآنی با دیگر تصویرهاست. در این پژوهش، نگارنده در پی آن است که با بررسی تصاویر هنری رذایل اخلاقی در قرآن کریم، علاوه بر شناساندن قبح رذایل ، بخش کوچکی از زیبایی حیرت انگیز ِ آفرینش های هنری قرآن کریم را تبیین کند.

نجیب کیلانی از بزرگ ترین نویسندگان معاصر و از پیشگامان واقع گرایی اسلامی است. این نویسنده مصری آثار متعددی در زمینه رمان، شعر، نقد و ادبیات دینی و پزشکی دارد. رمان اجتماعی- تاریخی «مملکه البلعوطی»، از أخرین آثار او می باشد که به سبک واقع گرایی اسلامی نوشته شده است. این رمان، مربوط به خانواده کیلانی، به ویژه پدربزرگ نجیب (ابراهیم عبداللطیف) است که به دلیل شجاعت و عدالت خواهی، «بلعوطی» نامیده شد. رمان، شرح مقابله او با ابوالعز سلیم زمین دار بزرگ روستا است که روستاییان را به استثمار کشیده بود. نویسنده از خلال محیط روستایی داستان، به اختلاف طبقاتی بین زمین داران و کشاورزان، فقر در جامعه به ویژه در روستاهای آن زمان مصر می پردازد. در این رمان، بین تمام اجزای پیرنگ، هماهنگی و انسجام منطقی وجود دارد. حوادث با شخصیت ها مرتبطند و در بین حوادث، تسلسل علی و معلولی برقرار است. تأثیر حوادث سیاسی آن روزگار بر زندگی مردم خصوصاً طبقه کشاورز، در رمان به خوبی منعکس شده است. نویسنده در گفت وگوها از آیات قرآن، احادیث پیامبر، ضرب-المثل و شعر استفاده می کند. اشخاص رمان واقعی هستند و نویسنده در معرفی آن ها از دو روش مستقیم و غیرمستقیم استفاده کرده است. شخصیت ها از نوع مردم عادی و واقعی اند. زاویه دید رمان، سوم شخص و دانای کل نامحدود است. عنوان رمان بر محتوای آن دلالت می کند. گستردگی مکان در روستاهای مصر به این معناست که قضایای رمان با اکثریت مردم مصر مرتبط است. زمان رمان، نه از نوع روائی، بلکه از نوع تقویمی است.

قرن هفدهم را می توان آغاز تألیف کتاب کودک دانست. از میان انواع ادبی، ادبیات داستانی به دلیل جذابیتی که برای کودک دارد، دارای رسالتی آشکارتر است. از نویسندگان عربی در این زمینه، می توان به محمود شقیر اشاره کرد. اواز نویسندگان بزرگ عربی است که در سال 1941 در قدس متولد شد. با وجود اینکه شقیر از نویسندگان ادبیات مقاومت است، داستان های کوتاه فراوانی برای کودکان نوشته است که بیانگر توجه وی به این طبقه ی مهم اجتماعی است. با بررسی عناصر هنری در سه مجموعه داستان کودک شقیر، یعنی مجموعه های"الحاجز، مهنة الدیک و الملوک الصغار" و میزان تناسب این عناصر داستانی با کودک، تنها ویژگی های برجسته ی آنهابیان شده است و مهم ترین آنها به شرح ذیل میباشد: معرفه بودن عنوان داستان ها و حجم کوتاه داستان ها و هماهنگی آن دو با دوره ی کودکی، استفاده از مضامین اجتماعی برای آموزش کودک، بهره گیری از شخصیت های داستانی متناسب با گفت و گوهایشان؛زمکانی که با توجه به غلبه ی درون مایه های اجتماعی و تربیتی عموماً به شکل کلی آمده است. در زمینه ی ویژگی های سبکی شقیر در این سه مجموعه : استفاده از کلمات و ترکیبات ساده و فصیح و متناسب با فهم کودک، بیان ویژگی های پسندیده ی اخلاقی از طریق داستان، بهره گیری از نماد و تمثیل و عنصر خیال کودکانه، توجه به مدرنیته و مسائل روز در خلال داستان ها، قابل ذکر است.

در دنیای امروز، اندیشمندان و صاحبان نظریه های گوناگون در پی آنند تا به شیوه های متعدد، اندیشه های مورد نظر خویش را ترویج نمایند. در میان این شیوه ها، هنر و ادبیات، بویژه ادبیات داستانی کارآئی و تاثیر فراوان دارد. نجیب کلانی، ادیب و داستان نویس برجسته اسلامی در دوره معاصر (1995-1931) بر این باور است که دستاوردهای تکنولوژی، هنر و ادبیات باید در جهت اعتلای فرهنگ اسلامی به کار گرفته شود. از همین رو، وی داستان را به عنوان یک شکل ادبی مناسب، جهت ترویج ارزشها و مفاهیم والای اسلامی برگزیده است. داستانهای اسلامی کیلانی که در رده مهمترین آثار وی جای دارد7 شامل سه بخش است: 1- داستانهایی که در رابطه با حوادث و شخصیتهای تاریخ اسلامی و با هدف احیای این تمدن عظیم به نگارش درآمده است. 2- داستانهایی که مبارزات ملتهای مسلمان معاصر را در برابر استعمار و هواداران آن به تصویر درمی آورد، 3- داستانهایی که مسائل و مشکلات موجود در درون جوامع مسلمان را بیان می نماید. کیلانی، داستانهای فوق را در یک شکل هنری زیبا و طرحی منظم و هماهنگ، خلق نموده است. همین امر سبب موفقیت چشمگیر وی در امر داستان پرازی اسلامی شده است. کیلانی از برجسته ترین نظریه پردازان ادب اسلامی معاصر است و در این زمینه، تالیفات فراوانی دارد که عبارتند از: آثار نقدی و پژوهشی، داستان، نمایشنامه و شعر.