چکیده طالبوف تبریزی(1328– 1250ق) و زین العابدین مراغه ای(1328– 1255ق) دو نویسنده و منتقد صدر مشروطه در انتقاد خود از جامعه، برآنند که اصلی ترین عامل بی نظمی در ایران، دربار و پولتیک درباری است. از این رو معایب دربار ایران را: رقابتهای رجال درباری ، اغراض شخصی و سودجویی های فردی ، مخفی سازی حقایق و ... بر می شمارند. سپس با معرّفی فقر جامعه با عنوان فقری عمومی، علّت آن را گرانی های پی در پی، مقروض بودن دولت و ناتوانی بودجه کشور می دانند و کمبود نان، سختی معیشت و رواج فسادهای گوناگون را از پیامدهای این فقر بر می شمارند. همچنین فقر امکانات پزشکی و فقر بهداشت کمبود پزشک متخصّص، نبود بیمارستان و درمانگاه و کمبود دارو بررسی می شود. این نویسندگان مهمترین عامل موفقیّت وزراء را اتّحاد وزراء و ضعف تجارت در ایران را به دلیل وجود خصلتهای منفی در تجّار ایرانی چون: عدم اعتماد تجّار به یکدیگر، حرص و طمع، فروش کالاهای بیگانگان و عدم آگاهی به علم تجارت می دانند. آنان در زمینه وضعیت دفاعی کشور برآنند که کشور ایران نیازمند نیروهای آموزش دیده و اداراتی سازمان یافته در این امور است تا بتواند در برابر تجاوز بیگانگان داخلی و خارجی ایستادگی کند. همچنین ایجاد بانک را به دلیل مقروض بودن دولت، اصلاح راه ها و معبرهای عمومی را برای ایجاد امنیت، رسیدگی به امر معادن و جنگل را برای بهره برداری بهینه از آنها، گسترش زراعت را به منظور رفاه افراد جامعه و استفاده از ارّابه را برای تسهیل در رفت و آمد اموری لازم معرّفی می کنند. طالبوف و مراغه ای در زمینه تعلیم و تربیت، علاوه بر بیان فواید علم، علم فاقد عمل را رد می کنند و آن را نه تنها کشورساز و مردم ساز نمی دانند، بلکه سبب اصلی تمام خرابکاری ها معرفّی می کنند، زیرا از نظر آنان علمی سودمند است که مورد نیاز جامعه و مطابق با اصول و ضوابط باشد . در بحث دین، رخنه در احکام شرعی ، گریز از واجبات و بدعت و دین گریزی از مشخّصه های اصلی وضعیت دینی عصر مشروطه بر شمرده می شود. این دو نویسنده معتقدند در جامعه احکام شرع معوّق مانده و بزرگان جامعه به جای آن که مردم را به فراگیری علم و دانش دعوت کنند آنان را به جهل تشویق می کنند. از نظر آنان، علما که نقش بسزایی در پیشرفت فکری جامعه داشتند مانع ترقّی ایران بودند و با فریب مردم به سود و منفعت خود سخن می گفتند. وطن دوستی، قانون و آزادی و هر مشخّصه دیگر از مدینه فاضله این دو نویسنده صدر مشروطه برای رسیدن به کشوری آزاد و آباد بود که دست هر گونه قدرت خارجی بر آن کوتاه باشد. کلمات کلیدی : ادبیات مشروطه ، نقد اجتماعی ، طالبوف تبریزی ، زین العابدین مراغه ای.