تاریخ اسلام چند دهه بعد از عصر پیامبر اسلام(ص) توسط مسلمانان به رشته تحریر درآمد، نیازجامعه اسلامی به دانستن روش و سیره پیامبراسلام(ص)برای استفاده درمسائل مستحدثه و علاقه مردم به آگاهی شرح زندگی وجنگهای رسول اکرم(ص) سبب توسعه این دانش گردید. مانند هر متن تاریخی دیگر گذشت زمان، تأثیر حکومتها، تأثیر اطلاعات، اعتقادات، سلایق و علاقه نگارندگان و تأثیرپذیری از فرهنگ ملل جدیدی که به حوزه جامعه اسلامی وارد شده بودند و ... سبب تفاوت هایی در بین این متون گردیده است.لذا مقایسه متون تاریخی صدر اسلام با تنها متن بدون تحریف و قابل قبول همه مسلمین که اطلاعات دست اول را در مورد عصر پیامبر (ص) دارد یعنی قرآن، می تواند برای نقد و بررسی مطالب کتب تاریخی بسیار مفید باشد. در این پایان نامه با مقایسه تعدادی از کتب اولیه تاریخی مربوط به صدر اسلام با قرآن کریم و بعضی از تفاسیر موجود این مطلب آشکار می شود که بعضی از کتب تاریخی متقدم نگاشته شده درباره صدر اسلام قابل تأمل و بررسی دقیق تر است. عده ای از مورخین اسلامی خاصه در نقل مطالب معطوف به تقدس که دارای تمثیلات بسیار نیز می باشد، از واقعیات قابل تطبیق با قرآن بسیار فاصله گرفته اند. این امر خاصه در کتاب شرف النبی (ص) که نویسنده آن تحت تأثیر فرهنگ و ادبیات ایران است به گونه ای بسیار روشن قابل ملاحظه است.

احادیث قدسی در متون منثور عرفانی قرن¬های چهارم تا هشتم جلوه¬ای پر رنگ¬تر دارد.این سخنان ربّانی،در حکم تفسیری بود که آیات مجمل و مطلق قرآن را مقیّد و مخصّص می نمودند و ابهامات و ایهامات آن¬ها را روشن می¬ساختند.از ¬میان این احادیث، به شصت و هشت حدیث و شرح، تفسیر و تأویل آنها پرداخته شده است.در این پژوهش،شرح و تأویل برخی احادیث مشهور قدسی در متون برجسته¬ی عرفانی مورد واکاوی قرار گرفته است و از ژرفای آن¬ها،دقایق و نکات عرفانی اعمّ از مقامات،احوال و یا اشارات و رموز سخنان سلسله¬ی عارفان استخراج گردیده است.بنابراین،این نتیجه به دست آمد که هر کدام از این عارفان، احادیث قدسی را بر اساس مذاق و مشرب خاصّ خود مورد تفسیر و تحلیل قرار داده¬اند که در این پژوهش،این تفاوت¬ها مورد بررسی قرار گرفته است. در فصل اول این پژوهش،کلیات،در فصل دوم،نگاهی اجمالی به جایگاه احادیث در متون عرفانی، در فصل سوم،محوری¬ترین مقوله¬های احادیث قدسی– توحید و ولایت–در فصل چهارم، وسایط و ابزارهای سیر و سلوک عرفانی در احادیث قدسی،در فصل پنجم، اشارات عرفانی در احادیث قدسی و در فصل ششم،نتیجه¬گیری مورد واکاوی قرار گرفته است.

این پایان نامه تاثیر سوره های قرآن را بر آثار"سنائی، انوری، خاقانی، نظامی و عطار" نشان می دهد. هدف دیگر طرح، چگونگی بهره وری شعرای نام برده شده از صنایع" اقتباس ، ترجمه، تضمین، تلمیح و حل" می باشد.

در این رساله به مقایسه تطبیقی پانزده جز اول دو ترجمه از قرآن کریم به نامهای "ترجمه استاد محمدکاظم معزی و محمدمهدی فولادوند" پرداخته شد و هدف اصلی، پیدا کردن واژه های مناسب ، معادل کلمات قرآن بود و در مورد ساختار جمله بندی نیز بیشتر در فصل نقد دو ترجمه بحث شده است که ابتدا پس از مقایسه آیه به آیه و یافتن موارد اختلاف ، سعی شد تا با استفاده از تفاسیر و فرهنگ های قرآنی و فرهنگ های لغت و سایر کتب ، مجلات و مقالات ، ترجمه ها مورد بررسی قرار گیرد و آنگاه ترجمه بهتر مطابق منابع مذکور، ارائه شود، اما در صورتی که هیچ یک از دو ترجمه نتوانسته باشند حق مطلب را ادا نمایند، بنده در حد وسع خویش کوشیدم تا ترجمه یی در خور و شایسته ارائه نمایم و در این کار از منابع بیان شده، بهره جستم. در اینجا لازم است اضافه نمایم که از کل موارد بررسی شده، ترجمه استاد فولادوند 120 مورد ترجیح داده شد و ترجمه مرحوم معزی 20 مورد ارجح بود و همچنین در 30 مورد نیز به دلیل مناسب و دقیق نبودن هیچ یک از دو ترجمه، توسط بنده ترجمه یی ارائه شد. در پایان رساله در فصلی جداگانه هر یک از دو ترجمه از جنبه های گوناگون مورد نقد قرار گرفتند و نقاط قوت و ضعف هر یک با بهره گیری از شواهد مثال ترجمه های آنان، بیان شده و همچین جدولی در انتها تهیه شده است که کلمات مورد اختلاف با ذکر نام سوره و شماره آیه و صفحه آن در رساله، به صورت الفبایی مرتب شد تا دسترسی به توضیح این کلمات و شماره سوره و آیه آسان تر صورت پذیرید، در پایان پیشنهاد این مطلب را ضروری می بینم که بر مترجم قرآن فرض است در ترجمه خود از تفاسیر و فرهنگ ها و سایر منابع قرآنی استفاده مستقیم بنماید تا ترجمه یی در خورو درست ارائه دهد.

موضوعی که دراین پایان نامه مورد تحقیق قرار گرفته نخستین تفسیر فارسی موجود موسوم به ترجمه تفسیر طبری است که اهم مطالب بررسی شده، شامل موارد زیر می باشد: -1 ترجمه قرآن و بررسی آراء مخالفان آن. -2 اهداف و منابع نگارش این تفسیر. -3 سبک و روش ترجمه آیات و متن تفسیر. -4 بررسی تطبیقی این تفسیر با تفسیر طبری. -5 بررسی جایگاه اهل بیت (ع) و خلفاء بعد از پیامبر (ص). با توجه به مطالب فوق نتایج زیر بدست آمده است : تفسیرطبری یکی ازمنابع این تفسیر بوده، همراه با چندین منبع دیگر که شرح آن مفصلادررساله حاضر آمده است و دیگر آنکه قصد مترجم و یا مولف این تفسیر نگارش ترجمه قرآن همراه با تاریخ انبیاء (ع) و زندگی پیامبر (ص) و اهل بیتش (ع) و خلفاء بعد ازاو، برای پند و عبرت اندوزی ازآن بوده است و در بررسی سبک و روش ترجمه آیات به صحت و سقم آن در تفسیر به بررسی مطالب تاریخی و خلط آن با اساطیر و لغزشهای آن و سایر مطالب پرداخته شده و در بررسی تطبیقی خاطر نشان گردید که مترجم در صدد این نبوده است ، آراء طبری را ذکر کند بلکه خود چه بسا قول مرجوح را برگزیده است . ونیز در نقل داستانهاتصرفاتی بعمل آورده است و نگارنده در پایان کار جایگاه اهل بیت (ع) و خلفاء بعد از پیامبر (ص) را مورد نقد و بررسی قرار داده است و مالا از رهگذر مطالعات یادشده می توان به ارزش این تفسیر از ابعاد مختلف آن آشنایی بهم رساند.

رساله موجود، مقایسه ترجمهء پانزده جزء اول از ترجمهء قرآن شادروان مهدی الهی قمشه ای با عبدالمحمد آیتی است و این دومین پایان نامه ای است که به صورت مقایسهء دو ترجمهء قرآن کریم در دانشگاه شیراز تدوین شده است . در مقایسه ترجمهء آیات هر جا که اختلافی مهم از نظر صرفی، نحوی و یا لغوی مشاهده شده است اگر اختلافات ساده و روشن بوده تا آنجا که توانسته ام صورت صحیح آن را نوشته ام و در غیر این صورت نظر یک یا چند مفسر یا صاحب نظر را بیان داشته و آنگاه نتیجه گیری کرده ام و همچنین در پایان متن پایان نامه تمام موارد اختلاف که مورد بررسی قرار گرفته اند در جداولی تنظیم شده است و کلمات و عباراتی که ترجمهء آنها با هم مختلف بوده، نوشته و ترجمه صحیح را در مقابل ذکر کرده ام و بعد از پایان مقایسهء دو ترجمه به نقد کلی آن دو پرداخته ام. نگارنده این سطور با تدوین این رساله علاوه بر بحث و بررسی دربارهء ترجمهء آیات و بیان صورت صحیح ترجمهء آنها به این نتیجه رسیده ام که یک مترجم باید در شاخه های مختلف علوم قرآنی که در پایان این رساله به آنها اشاره خواهم کرد صاحب نظر باشد تا بتواند حق این کلام الهی را ادا کند.

این رساله که مشتمل بر پنج فصل می باشد به مقایسه تطبیقی پانزده جزء دوم دو ترجمه فارسی قرآن کریم از آقایان محمدمهدی فولادوند و محمدکاظم معزی می پردازد. در فصل اول درباره تعریف ترجمه، انواع ترجمه، جواز یا عدم جواز ترجمه قرآن، ترجمه پذیر بودن یا نبودن قرآن، ضرورت ترجمه قرآن، تاریخچه ای کوتاه از ترجمه های فارسی قرآن و معرفی ترجمه های فارسی آقایان فولادوند و معزی از قرآن، سخن به میان آمده است . در فصل دوم به تحقیقاتی که در زمینه مقایسه تطبیقی دو ترجمه قرآن انجام گرفته، پرداخته شده است . در فصل سوم -مفصل ترین قسمت این رساله- ابتدا به روش تحقیق و منابع اشاره شده و به دنبال آن اختلافهای مهم بین دو ترجمه که شامل نود آیه می گردد، مورد بحث و بررسی قرار گرفته است و در هر مورد اختلاف ، ابتدا آیه مورد بحث و به دنبال آن ترجمه فولادوند و ترجمه معزی نوشته شده و پس از شرح مورد اختلاف ، با مراجعه به تفاسیر و فرهنگهای لغت معتبر و همچنین مقاله ها و پژوهشهای قرآنی، ترجمه مناسب معرفی شده و در صورت نادرست بودن هر دو ترجمه با استفاده از منابع یاد شده ترجمه ای مناسب ارائه شده است . در فصل چهارم دو ترجمه مورد نقد و بررسی قرار گرفته و معایب و محاسن آنها نشان داده شده است . فصل پنجم -آخرین فصل رساله- به نتیجه نهایی اختصاص دارد که در آنجا با ارائه آماری میزان دقت هر یک از دو ترجمه بررسی شده و سرانجام ترجمه دقیق و بهتر معرفی شده است .