موضوع این پایان نامه "بررسی تطبیقی دفاع مشروع از دیدگاه فقه و حقوق بین الملل" می باشد. دفاع در جوامع بشری ازمهم ترین مباحث به شمار می رود که همواره درطول تاریخ مطرح بوده است درفقه اسلامی و حقوق بین الملل نیز به این مطلب تفصیلا پرداخته شده است. لیکن در مقام مقایسه میان آنها تحقیق جدی صورت نگرفته است درحالی که این بررسی خصوصاً با مطرح شدن عنوان تروریسم در سال های اخیر اهمیت زیادی دارد باوجود کمبود منابع مستقل در این موضوع تلاش شده است مفهوم دفاع مشروع ، تاریخچه، مبانی، ادله، شرایط و قلمرو آن هم در فقه (که به صورت منظم کمتر بدان پرداخته شده است) و هم در حقوق بین الملل به صورت مبسوط بررسی شده و نقاط اشتراک و افتراق آن دو روشن گردد. مطالعات مزبور در هر یک از حوزه ها که در دو فصل تنظیم شده است به نتایج ذیل منجر گردید: مفهوم دفاع مشروع از هر دو دیدگاه مورد پذیرش قرار گرفته و به عنوان حق مسلّم تمام اشخاص و دولتها به رسمیت شناخته شده است. در مقابل، مفهوم ترور و تروریسم از هر دو دیدگاه نا مشروع بوده و مورد محکومیت قرار گرفته است اما تاریخچه دفاع مشروع؛ درفقه سابقه طولانی تری دارد و مبانی آن از متون فقهی این گونه استخراج شده است: فطری، عقلی بودن و داشتن فایده اجتماعی و این مبانی در حقوق بین الملل عبارت اند از: طبیعی بودن، نظریه اکراه، جبران بدی با بدی، خدمت به اجتماع و فدا کردن مصلحت کم ارزش تر در مقابل مصلحت ارزنده که مبانی فقهی کلاً و از مبانی حقوق بین الملل "طبیعی بودن" مورد قبول واقع شده است. مستند دفاع از دیدگاه فقه، ادله اربعه و در حقوق بین الملل منشور ملل متحد، حقوق بین الملل عرفی، میثاق جامعه ملل، اصول کلی حقوق، رویه قضایی بین المللی و معاهدات بین کشورها است. اختلاف در این مورد بین دو دیدگاه واضح و روشن است، چون حکم فقهی نشأت گرفته از کلام وحیانی و الهی است اما قانون بین الملل، بشری و زاییده ی عرف و تعهدات بین دولتها است. شرایط مشروعیت دفاع در فقه تجاوز یا حمله، (که تقسیم شده به تجاوز غیر مشروع ، امکان تجاوز، حال یا قریب الوقوع بودن تجاوز) قدرت، ضرورت، تناسب و پای بندی به اصول انسانی و رعایت قواعد بشر دوستانه می باشند و در حقوق بین الملل وقوع حمله مسلحانه، ضرورت، تناسب، هماهنگی با شورای امنیت و رعایت مقررات جنگ و اصول بشر دوستانه. میان دو دیدگاه در این زمینه اشتراک زیادی وجود دارد گر چه اختلافاتی نیز مشاهده می شود. قلمرو دفاع از دیدگاه فقه دفاع از دین، دفاع سازمان یافته از دار الاسلام و سرزمین خود، دفاع از دیگران (که این هم تقسیم شده به دفاع و حمایت از مظلومین مسلمین که در غیر کشور اسلامی زندگی می کنند، دفاع از کشور اسلامی دیگر در مقابل تهاجم کشور غیر اسلامی، دفاع از کشور اسلامی دیگر در مقابل تهاجم کشور اسلامی سوم، دفاع و حمایت از کشور غیر اسلامی دیگر در مقابل تهاجم کشور غیر اسلامی سوم) علاوه بر آن دفاع پیشگیرانه می باشند و در حقوق بین الملل دفاع از تمامیت سر زمینی و استقلال سیاسی، دفاع از جان، مال و اتباع مقیم داخل کشور و خارج از کشور، دفاع در برابر تهاجم دولت ثالث و دفاع پیشگیرانه. ضمن وجود اشتراک بین هر دو دیدگاه، موارد اختلاف را نیز نمی توان نادیده گرفت، چون مصادیق دفاع در حقوق بین الملل فقط شامل امور مادی می شود در حالی که از دیدگاه فقه علاوه بر امور مادی شامل امور معنوی نیز می شود که دفاع از دین و ارزشهای اسلامی باشد. و در باره ی دفاع پیشگیرانه در فقه اختلافی دیده نمی شود در حالی که در حقوق بین الملل اختلافات زیادی به چشم می خورد.

یہ کتاب بعض امتیازات کی حامل ہے جس میں سے ایک امتیاز یہ ہے کہ اس میں فقہ جزاء کی تقریبا ??? اصطلاحوں کی تعریف اور توضیح بیان ہوئی ہے اور امید ہے کہ اس کتاب کے ذریعہ فقہ جزاء کی لغات میں جو خلاء تھا وہ پر ہوجائے گا? اس لغت نامہ میں شیعہ اور اہل سنت کے ??? سے زیادہ حوالوںکو ذکر کیا گیا ہے اور ہر مدخل میں پہلے اس لفظ کی فقہی تعریف بیان کی گئی ہے اور بعض مقامات پر اس کے قانونی احکام بھی بیان کئے گئے ہیںاوراس کے متعلق مشہور علماء وفقہاء کی رائے کو بھی بیان کیا گیاہے اور مدخل کے آخر میں فقہ شیعہ ، اہل سنت اور قانونی کتب کے مختلف اور متنوع حوالے بھی فہرست وار بیان کئے ہیں تاکہ قاری آسانی سے دوسری کتابوں کی طرف رجوع کرکے اپنی تحقیق کو پورا کرسکے? مطالب کو لکھتے وقت تمہیدی بحثوں کی لغوی اور اصطلاحی تعریف کو بھی بیان کیا ہے? اصطلاحی تعریفات کو لکھتے وقت اس نکتہ کی طرف توجہ ضروری تھی کیونکه کبھی کبھی ایسا ہوتا ہے کہ لغوی اور اصطلاحی تعریف دونوں ایک ہی ہوتی لیکن تمہیدی بحثوں میں ان دونوں کی تعریف مختلف ہوتی ہے لہذا ہم نے اس تعریف کو بیان کیا ہے جس کو فقہاء نے بیان کیا ہے اور اگر اس کی کوئی تعریف بیان نہیں ہوئی تواس کی ”انتزاعی“ تعریف کو ہم نے بیان کیا ہے ? فقہ کے احکام اور تعریفات میں اس بات کی کوشش کی گئی ہے کہ مشہور اور مخالف دونوں کی رائے کو بیان کیا جائے اور ان کی کتب کے حوالوں کو بیان کرکے اپنے مطالب کو مستند کیا جائے? ہر مدخل کے اختتام پر کچھ حوالے ذکر کئے گئے ہیں جو قارئین کے مطالعہ کے لئے زیادہ مفید ہیں اوروہ اسی مدخل سے مربوط ہیں ? ان حوالوں میں تین چیزوں کا خیال رکھا گیا ہے : فقہ شیعہ، فقہ اہل سنت اور قانونی کتب کہ جن کو مختصر علامات کے ساتھ مشخص اور واضح کیا گیاہے? کتاب حاضررضوی اسلامی یونیورسٹی کی کاوشوں کا نتیجه ہے جو دانشور محقق آیه اللہ عباس علی عمید زنجانی کی راہنمائی اور نظارت میں پایہ تکمیل کو پہنچی ہے اور اب یہ کتاب اساتید، محققین خصوصا قانون جزاء اور فقہ ومبانی قانون اسلامی کے محققین کے ہاتھوں میں ہے تاکہ وہ اس سے مکمل فائدہ اٹھا سکیں?

چکیده ندارد.