خراسان بزرگ، شرقی ترین قلمرو ایران و یکی از ایالات اصلی از قبل از اسلام تا بعد از اسلام بوده است. نیشابور نیز به عنوان یکی از شهرهای مهم و بزرگ این ایالت، نقش مهم و واسطه ای در تحولات آئینی، سیاسی و اقتصادی این قلمرو ایفا کرده است. هم زمان با سقوط دولت ساسانیان و ورود اسلام به ایران، خراسان بزرگ نیز دچار تحولات عمیقی شد. اعراب تازه مسلمان پس از خلیفه ی اول، به گسترش و پیشروی به سوی مرزهای ایران روی آوردند. در پی رویارویی ها و درگیری های متعددی که میان ایرانیان و اعراب به وقوع پیوست درنتیجه ی آن که گاهی ایرانیان و گاهی اعراب به پیروزی می رسیدند، سرانجام درنبردی به نام نهاوند که از آن با عنوان فتح الفتوح یاد می کنند، دست اعراب برای فتح سایر مناطق ایران باز شد. از این زمان تا هنگام خلافت خلیفه ی سوم، اعراب به فتوحاتی در نقاط مختلف ایران نائل شدند. در زمان عثمان، عبدالله بن عامر از سوی وی روانه ی خراسان بزرگ شد و ابن عامر با فتح طبسین دروازه ی خراسان یا به جنگ یا به صلح، اولین شخصی بود که موفق به ورود به خراسان بزرگ شد. نیشابور نیز، با غارت به دست همین شخص فتح شد و امر حکومت برقرار کرد. در دوره ی امویان خراسان به ویژه مناطق جنوبی آن محل سکنای مخالفان و معارضان خلافت قرار گرفت به ویژه کسانی که حدفاصل با سند و هند مستقر شدند. در دوران عباسیان پس از ربایش خلافت از نقیبان و نظامیان چون ابومسلم، مأمون به دلایل سیاسی امام رضا (ع) را با ظاهر دین خواهی و ایران دوستی، به اجبار ولایتعهدی را بر عهده ی امام گذاشت ولی امام برخلاف میل باطنی و عدم همراهی، با فرستادگان خلیفه، از مدینه عازم مرو می شوند و در مسیر حرکت، احتمالاً از شهرهای بغداد، بصره، اهواز، فارس، قزوین و نیشابور عبور می کنند و در هر منطقه با استقبال عاشقان امامت روبرو شده که باعث استحکام و پیشرفت اسلام شده است. این پژوهش بر آن است که علل، عوامل و مسیرهای گوناگون ورود اسلام به خراسان بزرگ را از طریق شهرشناسی نیشابور بررسی نماید.