مبنای نظری پژوهش حاضر را نظریه ی «متن بنیاد و نقش گرای هلیدی» (1994)- کارکرد اندیشگانی (تجربی) در بر میگیرد. فرانقش اندیشگانی به دو کارکرد تجربی و منطقی تقسیم می شود.در کارکرد تجربی کاربر زبان تجربیات دنیای بیرون خود را ازطریق زبان بیان می نماید. محصول این کارکرد در جمله گذرایی است که مولفه ای از فرانقش اندیشگانی و مشخصه ای از جمله است و برای مشخص نمودن انواع فرایندها در جمله به کار میرود. در پژوهش حاضر با استفاده از منابع کتابخانه ای و با روش تحلیلی– آماری پس از انتخاب غزلیات، مضامین مطرح شده در غزلیات ازطریق بررسی انواع فرآیندهای موجود در غزلیات سعدی(50غزل با نمونه گیری تصادفی از هر مضمون) و تعیین بسامد تکرار آنها به جهان بینی و شخصیت سعدی در غزلیات پرداخته ایم. همچنین با کاربست این رویکرد به شاخص های سبکی سعدی در غزل اشاره کرده ایم.