فرقه های زیدیه و اسماعیلیه از مهمترین گروه های شیعی هستند که با انگیزه های متفاوت و از خاستگاه های بعضا متضادی از بدنه اصلی شیعه منشعب شدند. زیدیه با تندروی دست به یک سری اقدامات نظامی زدند و در نهایت با روی آوردن به اعتدال بیشتر، مبانی کلامی خویش را تدوین نمودند و مناطقی را نیز در تصرف آوردند. اما اسماعیلیه از ابتدا با نوعی مخفی کاری، سازمان سری دعوت خود را تشکیل داده و در نهایت موفق به تشکیل حکومت هایی مهم و قدرتمند گردیدند. هدف ما در این نوشتار، روشن سازی میزان تأثیر بسترهای سیاسی و اعتقادی جامعه اسلامی در قرن دوم و سوم هجری بر تعیین رویکردهای سیاسی و عقیدتی این دو فرقه و میزان تأثیر پذیری آن از فضای فکری زمان پیدایش دو فرقه است.