پژوهش پیش¬رو با تکیه بر منابع دست اول تاریخی و بهره گیری از تحقیقات نوین بر آن است تا سیره و اندیشه های اجتماعی امام علی(ع) در برقراری عدالت اجتماعی را ارائه دهد. برای دستیابی به این هدف و فهم بهتر اندیشه ها و عملکرد امام ابتدا اوضاع اجتماعی جامعۀ امام علی(ع) تبیین شده است. جامعۀ سال سی و پنج هجری جامعه ای است متفاوت با جامعه ای که رسول اکرم(ص) به یادگار گذاشت . قبیله گرایی وتفاخر به ارزشهای قومی – قبیله ای ، نژادگرایی و برتر دانستن عرب از عجم و مادّی گرایی ویژگیهای عرب جاهلی است که در زمانۀ علی (ع) از نو سر بر آورده است. علاوه بر آن در این زمانه بدعتهای خلفا سنت و الگوی مورد پذیرش و اسرائیلیات و گفته های اهل کتاب جزء دین به شمار می رود. کشورگشائیها و رویارویی با فرهنگ¬های دیگر،رفاه طلبی و زراندوزی را جایگزین تبلیغ اسلام و شهادت طلبی کرده است. فقدان آزادی اجتماعی مردمان را نسبت به سرنوشت جامعه بی تفاوت نموده به انزوا کشانده است. تبعیضات اقتصادی مردمان را در دو گروه فقیر و ثروتمند تثبیت کرده است. امام علی(ع) رهبری چنین جامعه ای را تنها با اندیشۀ اصلاحات برای برقراری عدالت اجتماعی پذیرفت. او مبنای اندیشه خود برای برقراری عدالت اجتماعی را بر آموزۀ قسط و عدالت قرآن و سخنان و تلاشهای رسول خدا (ص) در این مسیر استوار کرد. حضرت ناچار شد سیره خود را نیز بر اصلاحات اجتماعی جهت برقراری عدالت اجتماعی بنا نهد تا جامعۀ الگو را برای بشریت بنیان گذارد، چه در جامعۀ نابسامان برقراری عدالت اجتماعی ممکن نیست. او با برنامۀ حذف بدعتها بر مبنای قرآن و سیرۀ نبوی و ترویج خردگرایی و آزاد اندیشی ، زدودن سنتهای نادرست و خرافات از اذهان، تربیت دینی مردم برای تشخیص سنت از بدعت ، نفی رفاه طلبی و تفاخرات نژادی و قبیله ای اصلاح فرهنگ جامعه را آغاز کرد. در مسیر اصلاحات سیاسی ضمن عزل کارگزاران ناشایست و گماشتن کارگزاران شایسته با ارائه دستورالعملهای حکومتی ، اصلاح نگرش کارگزاران نسبت به مردم و نظارت بر عملکرد ایشان گام برداشت. برابرسازی مردمان در بهره وری از درآمدهای عمومی و بازگرداندن اموال غارت شده بیت المال نیز از عملکردهای امام در اصلاحات اقتصادی است. اجرای سه راهکار کلان- برابر نمودن همۀ انسانها در برابر قانون، دادن آزادی اجتماعی به ایشان و فقرزدایی – برای به سامان آوردن همه عرصه های جامعه و برقراری عدالت اجتماعی موثر افتاد، اما قاعدین، پیمان شکنان جمل، ستمگران شام و خوارج- که چهار جریان مخالفت با علی (ع) را رهبری کردند – و فرار مردمان به شام در اثر غارتهای شامیان و غیره و سستی باقیماندگان در همراهی علی(ع) موانع امام در ادامۀ این مسیر شدند.