مثنوی معنوی یکی از آثار طراز اول در حوزه¬ی ادبیات تعلیمی- عرفانی است. در این اثر، مولانا لابه لای مقاصد بیانی خود، علاوه بر استناد و اشاره به احوال بعضی از بزرگان و مشایخ صوفیه، از برخی آداب صوفیه از جمله سماع، ریاضت، ارتباط مرید و مراد، مهمانی¬ و ... در قالب تمثیلات تو در تو سخن گفته است. وجود آداب صوفیانه و احوال مشایخ تصوف در مثنوی، بی¬ارتباط با مشرب عرفانیِ مولانا نیست؛ با این حال مولانا در پی تأیید آداب صوفیانه نیست بلکه متناسب با منظومه فکری خود، دلایلی برای پذیرش و یا رد آن ارائه می کند. استفاده از سرگذشت مشایخ صوفیه جهت تربیت و رشد معنوی مریدان است تا هم اعتقاد مریدان به پیران افزون گردد و هم اینکه مقام شامخ پیران که اغلب با کرامات آمیخته شده بود برای مریدان روشن شود. اغلب این مشایخ از صاحب نامان عرصه ی عرفان و تصوفند که ماجراهای کرامت آمیز آنان در مقایسه با کتب عرفانی، در مثنوی بدون تغییر یا با تغییرات اندک یا زیاد ذکر شده است. این رساله در یک مقدمه و سه فصل تدوین شده است. فصل اول شامل کلیات پژوهش و مسائل نظری است و فصل دوم به آداب صوفیه مطرح شده در سه دفتر مثنوی توجه دارد و فصل سوم احوال و سرگذشت صوفیان نام برده در مثنوی را مورد بررسی قرار می دهد. فصول دوم و سوم، شامل موارد زیر است: 1. آداب عملی صوفیه: این آداب اعم از آداب خانقاهی و غیرخانقاهی، رسومی همچون مهمانی، أکل صوفی، سفر... است. بسیاری از این آداب در گذر اعصار به تدریج در میان متصوفه رواج یافته است و برخی از آن ها همچون رسم به دریوزگی رفتن و سماع تنها در میان بعضی از فرق صوفیه رایج بوده است. پاره ای دیگر، در میان غالب گروه های متصوفه وجود داشته است که بسیاری از آداب مربوط به ریاضت و خرقه و خانقاه از آن جمله است 2. احوال متصوفه: در جای جای مثنوی، مولانا برای بیان مطالب خود از سرگذشت و احوال مشایخ تصوف بهره می برد و زندگی و اقوال آن ها را دستمایه بیان و شرح منویّات خود قرار می دهد. مولانا احوال این صوفیان را از منابع عرفانی اخذ کرده و مطابق با ذوق و اندیشه خود، مطالبی را بر اصل داستان افزوده یا کاسته است و یا در آن تغییرات جدی ایجاد کرده است.