هدف از پژوهش حاضر « بررسی نقش نهادهای دینی در تحول بنیادین نظام آموزش و پرورش کشور با تأکید بر نقش مساجد » است. این پژوهش به صورت پیمایشی کیفی و از روش توصیفی-تحلیلی(اسنادی/تحلیل محتوی) می باشد و از اسناد و منابع کتابخانه ای و مصاحبه با متخصصان اطلاعات مورد نظر جمع آوری شده است. در شرایط تحمیلی تمدن غرب به بشریت، انقلاب اسلامی به وقوع پیوست و بشارت تمدنی متعالی را به ارمغان آورد. اما برای تحقق چنین تمدنی نیاز به الگوهای اسلامی و متعالی در تمام زمینه ها و بخصوص نظام آموزش و پرورش می باشد. اما همان طور که می دانیم نظام آموزشی کنونی الگو برداری شده از نظام آموزشی غربی می باشد و مبتنی بر فلسفه اسلامی و بومی نمی باشد و بنابراین پاسخ گوی ابعاد وجودی انسان ها نیست که بر این اساس بحث تحول در نظام آموزشی مطرح می شود. در این بین مساجد به عنوان نهادی بومی ظرفیت های بسیاری در تحقق اهداف تحول را دارا می باشند که در این پژوهش مورد بررسی قرار گرفت. این پژوهش به بررسی پنج موضوع محوری:1- ضرورت نقش آفرینی مساجد در فرآیند تحول بنیادین2- نحوه ارتباط مساجد با نظام آموزشی3- نوع آموزش هایی که در مساجد می تواند ارائه شود4- ویژگی های مسجد مطلوب برای نقش آفرینی در فرآیند تحول و 5- پیش بایست های لازم جهت ایفای نقش مطلوب مساجد برای تحول بنیادین می پردازد. در ابتدا با بررسی هایی به عمل آمده در زمینه نقش مساجد در تحول بنیادین، دو نظریه «مسجد محوری» (ناظمی، 1388) و نظریه «همکار» (مبانی نظری و سند تحول بنیادین،1390) یافت شد و بر پایه این دو نظریه پژوهش ادامه یافته است. نتایج نشان می دهد مواردی مانند نقش تکمیل کنندگی مسجد، لزوم هماهنگی نهاد های تربیتی، ظرفیت های بالای مساجد در ابعاد مختلف معنوی، فرهنگی، اجتماعی و غیره، اسلامی بودن جامعه، لزوم عمران معنوی از طریق انجام کارکرد تعلیمی و تربیتی در مسجد، از جمله مواردی است که نقش آفرینی مساجد در فرآیند تحول را ضروری می نماید. اما در مورد تحوه ارتباط دو نظریه مورد بحث قرار گرفت و متخصصان در رد و اثبات این دو دلایلی را عرضه نمودند که در مجموع می توان گفت نظریه همکار عملیاتی تر و نظریه مسجد محوری آرمانی تر می باشد و نحوه ارتباط در حال حاضر بر اساس نظریه همکار باید تنظیم شود و البته نظریه مسجد محوری را نیز در محل هایی که شرایط تحقق آن مناسب است به صورت موردی اجرا کرد. البته لازم به ذکر است بعضی از متخصصان، خود مدل و نظریه ای متفاوت از این دو نظریه را ارائه دادند که می توان نظریه های «سیستمی»، «اقتضایی»، «تکمیلی-جبرانی»، «مدیریت معنوی» را به عنوان نمونه ذکر نمود. در مورد نوع آموزش هایی که می تواند در مسجد ارائه شود، به طور کلی می توان گفت هر نوع آموزشی را به شرط حفظ قداست مسجد و توجه به نیاز مخاطبان، می توان ارائه نمود البته قبل از آن باید یک کار اجتهادی فقهی به عمل آید و احکام مربوطه استخراج شود. اما در بیان ویژگی های مسجد مطلوب می توان گفت باید ابتدا کارکرد های مسجد مورد نظر خود را تعیین نماییم و سپس بر اساس آن کارکردها، ویژگی ها را تدوین نماییم. اما به طور عام می توان ویژگی هایی مانند:« مکان اسقرار مطلوب»، « مستقل بودن»، « نیروی انسانی مطلوب»، « دارای امکانات مناسب» را نام برد علاوه بر این، موارد دیگری نیز شناسایی شده اند که مورد بحث و بررسی قرار گرفت. در رابطه با بحث پیش بایست های لازم، بیش از بیست پیش بایست شناسایی شد که از مهم ترین آن می توان به «تغییر نگرش مردم، مسئولین آموزش و پرورش، اولیاء مساجد و دانش آموزان»، « حفظ قداست مسجد»، «فعال شدن مساجد و استفاده از شیوه های جذب»، «تحقق پیام امام خامنه ای(مد ظله العالی)»، «اقتضایی و محله ای عمل نمودن»، «شهر سازی محله ای مسجد محور»، «تعریف ارتباط به طور قانونی و رسمی»، «روحانیون طراز اسلامی» و «کار اجتهادی برای طراحی نظام کلان تر» اشاره نمود. کلمات کلیدی تحول، مسجد، سند، آموزش و پرورش، نظام آموزشی، نهاد های دینی، تربیت