نام پژوهشگر: غلام حسین شریفی

مقدمه، تصحیح و تحشیه ی « مثنوی نیرنگ عشق » از غنیمت کنجاهی
پایان نامه وزارت علوم، تحقیقات و فناوری - دانشگاه اصفهان - دانشکده ادبیات و علوم انسانی 1392
  سارا نجات بخش   سعید شفیعیون

بخش ارزشمندی از میراث فرهنگی ایرانیان، همچنان در کنج کتابخانه‎های دنیا به صورت نسخه‎های خطی باقی مانده و غبار زمان بر آن‎ها رنگ فرسودگی پاشیده است. احیاء و شناساندن این آثار، برای شناخت زوایای فرهنگی ایران بایسته است و علاوه بر اهمیتی که از جهت آگاهی ما از دانش و بینش گذشتگان دارد به سبب دربرداشتن ویژگی‎های معنوی و زمانی دورۀ تألیف و همچنین تأثیری که در متون پس از خود دارد، از ارزش و اهمیت ویژه‎ای برخوردار می‎باشد. از میان این میراث فرهنگی در تاریخ ادبیات فارسی، سبک هندی (اصفهانی)، یکی از برجسته‎ترین سبک‎های ادبی است که بیش از یک سوم سهم تاریخ ادبیات را به خود اختصاص داده است و به تبع دارای متون با ارزشی می باشد که احیاء هر کدام از آنها در شناخت جریانات ادبی سودمند است. از آن جا که این سبک در شبه قارۀ هند جایگاه ویژه‎ای را به خود اختصاص داده، بدیهیست بسیاری از متون با ارزش آن نیز در این سرزمین بالیده و به کمال رسیده است. منتقدان، دورۀ طلایی زبان و ادبیات فارسی در شبه قارۀ هند را عصر اورنگ زیب دانسته‎اند که با افول امپراتوری وی، خورشید تلألؤ زبان فارسی در این سرزمین به خاموشی می‎گراید. یکی از شاعران برجستۀ عصر اورنگ زیب، محمّد اکرم متخلص به غنیمت کنجاهی است که در سدۀ یازدهم هجری می‎زیسته است. از آثار او به دیوان و مثنوی نیرنگ عشق (قصۀ شاهد و عزیز، مکتب بند غنیمت) می‎توان اشاره کرد. مثنوی نیرنگ عشق او منظومه‎ای عاشقانه است که عشق مذکر را به تصویر می‎کشد. غنیمت کنجاهی این مثنوی را به خواهش عزیز، پسر حاکم سیالکوت در سال 1096 هـ .ق در بحر هزج مسدس محذوف (مفاعیلن مفاعلین مفاعیل) سرود. به دلیل ارزش و اهمیت این مثتوی در شبه قارۀ هند و نیز در سبک هندی (اصفهانی) تصحیح آن، اساس کار این پژوهش قرار گرفت. تصحیح این مثنوی در تحلیل و بررسی زوایای پنهان جامعۀ عصر اورنگ زیب راه گشاست و می‎تواند به بسیاری از ناگفته‎ های آن دوران پاسخ دهد. از این مثنوی، 13 نسخۀ خطی در کتابخانه‎های سراسر کشور وجود دارد که در تصحیح آن در پژوهش حاضر، تنها 6 نسخۀ برجسته که بر اساس اصول نسخه گزینی انتخاب گردیده بود مورد استفاده قرار گرفت. شیوۀ تصحیح بینابین بوده، چنانچه هر کجا نسخۀ اساس دچار کاستی شده، نسخه بدل‎ها به یاری مصحح آمده‎اند. در روند تصحیح، برخی از فرضیه‎هایی که در بادی امر به ذهن مخاطب خطور می‎کند مردود اعلام شده و برخی مورد تأیید قرار گرفته است. از جمله فرضیه های مردود آن است که مثنوی نیرنگ عشق در چارچوب قواعد دستور زبان فارسی سروده نشده در صورتی که شاعر، بسیاری از قواعد دستور زبان فارسی را رعایت کرده است. و نیز فرضیه دیگر یعنی عدم توجه فارسی زبانان به این مثنوی، صحیح به نظر نمی رسد چرا که توجه فارسی زبانان به این مثنوی چشمگیر است تا آن جا که شروحی چند بر آن نوشته‎اند. لیکن دو فرضیۀ دیگر مورد تایید قرار گرفت از جمله: مثنوی نیرنگ عشق جایگاه ویژه‎ای در تاریخ ادبیات دارد، چرا که سالها در مدارس شبه قاره تدریس می‎شده است و به دلیل آنکه در نهایت عشق مجازی به عشق حقیقی مبدل می‎گردد رنگ عرفان به خود می‎گیرد.