آذربایجان در طول تاریخ ایران نقشی زنده وپیشرو داشته ودر اکثر جنبشهای مردمی به خوبی ایفای وظیفه نموده است. بطوریکه با ایفای دو نقش بی بدیل در تاریخ ایران (بعد از اسلام) یکی در بعد ملی ودیگری در بعد مذهبی جایگاه خود را تثبیت نموده است . ایفای نقش ملی آن با تشکیل دولت متمرکز و مقتدر ایران دراوایل قرن دهم با گذشت نهصد سال که به سیستم ملوک الطوایفی در فلات ایران خاتمه داده شد با استقرار دولت صفویه به پایتختی تبریز و تضمین تمامیت ارضی آن با تلاش بقیه مناطق ایران بخوبی اجرا گردید . نقش دینی ومذهبی آذربایجان همانند نقش ملی مستمر وپایدار بوده بطوریکه با اعلام رسمی مذهب تشیع در تبریز توسط شاه اسماعیل، ایران به عنوان اولین کشور شیعی جهان اسلام پایه گذاری گردید. هر چند برای نخستین بار نیز اعلام رسمی مذهب تشیع در ایران و در دوره ایلخانان به پایتختی سلطانیه آذربایجان صورت گرفته بود . نتیجه حاکمیت تشیع در این منطقه را با تربیت دینی اهالی ، می توان در حوادث تاریخی قرون اخیر بیشتر مشاهده نمود ازجمله دفاع جانانه ازاستقلال ایران در مقابل زیاده خواهی های دولت متجاوز تزاری وشهادت هزاران دلاور منطقه در جنگهای دوگانه ایران وروس ، خلق حماسه های مردمی در دوران اشغال آذربایجان توسط روسها مثل پرداخت خسارت به دربار روس ازمحل زیور آلات زنان آذربایجان در تخلیه شهرهای اشغالی خوی وسلماس بعلت عدم لیاقت دربار قاجار از تامین خسارت ، به شهادت رساندن ثقه الاسلام دردفاع از تمامیت ارضی ایران توسط قشون روس ، خاستگاه و مدافع خیزش های مردمی انقلاب مشروطیت وانقلاب اسلامی ومامن مردان غیرتمند انقلاب مشروطیت همچون ستار خان و باقرخان ، محل رشد و نمو بزرگان شیعی از جمله علامه امینی صاحب ا لغدیر ، علامه طباطبائی صاحب المیزان ، علامه جعفری و . . . است . پایان نامه در پنج فصل تنظیم شده که در: - فصل اول به کلیات تحقیق ، بیان مسئله ، اهداف وفرضیات و نقد منابع پرداخته است . - فصل دوم مربوط به جغرافیای سیاسی آذربایجان وحکومتهای منطقه و مقاومت و بیگانه ستیزی و دفاع از استقلال ایران با گرایش عدالت خواهانه مردم وتمایل به آموزه های تشیع اشاره دارد . - فصل سوم درخصوص تشیع و تشیع ایران وآذربایجان و نقش حکومتهای مستقر در منطقه از جمله ایلخانان وترکمانان و طریقت صفویه در گسترش تشیع بحث نموده است . - فصل چهارم به مباحث تصوف ایران علی الخصوص آذربایجان با حمایت ایلخانان وترکمانان پرداخته است . - فصل پنجم مسائل افتراق تصوف صفوی ازسایر فرقه های تصوف با گرایش سیاسی و ایجاد اولین حکومت شیعی در آذربایجان را مطرح نموده است . از کلیه استادان و دانشجویانی که مجال مطالعه خواهند یافت در مورد خطاهایی که رخ داده طلب پوزش داشته امید است آن را به نارسایی قلمی و بضاعت علمی این حقیر حمل نموده وبا کرامت نفس خود درگذرند .