بخش وسیعی از کشور ما را اقلیم خشک و نیمه خشک تشکیل می دهد. مواد آلی در بیش از 60 درصد از اراضی کشاورزی کشور کمتر از یک درصد می?باشد. اندک بودن مقدار مواد آلی خاک در مناطق خشک و نیمه?خشک و اهمیت آن در مدیریت پایدار اکوسیستم?های کشاورزی مناطق خشک باعث توجه محققان و کشاورزان این مناطق به کودهای آلی شده است. افزودن مواد زاید آلی مانند کمپوست زباله شهری، ورمی کمپوست، کود دامی و بقایای گیاهی به خاک یک شیوه متداول در کشاورزی بسیاری از مناطق دنیا برای حفظ مواد آلی خاک، حاصلخیزی خاک و فراهمی عناصر غذایی می?باشد. از میان روش های متعدد که برای تبدیل مواد زاید آلی به کودهای آلی وجود دارد، روش های تهیه کمپوست و ورمی کمپوست معمول ترین آن?ها می باشند. ورمی کمپوست شدن فرآیندی است که ضایعات آلی توسط کرم های خاکی به ویژه کرم های خاکی (تغذیه کنندگان سطحی) خانواده لومبرسیده، گونه آیزنیا فوتیدا، مصرف شده و مواد دفع شده توسط آن ها به صورت ماده ای سیاه رنگ و غنی از مواد غذایی مورد نیاز گیاهان که ورمی کمپوست نام دارد، تولید می شود، لذا آگاهی از ویژگی های این مواد ضروری می باشد. به همین منظور پژوهش حاضر با هدف بررسی روند تغییرات فعالیت های آنزیمی، نیتروژن آلی محلول و تجزیه پذیر بقایای کاه گندم و کود گاوی در طول فرآیند تولید ورمی کمپوست انجام شد. این پژوهش در دو مرحله و در قالب طرح کاملا تصادفی و به صورت آزمایش فاکتوریل در سه تکرار انجام شد. تیمارها شامل عامل زمان در 7 سطح (60 t تا 0t) به فاصله 10 روز، و عامل کود در دو سطح شامل (کود گاوی و بقایای گیاه گندم) بود. در آزمایش نخست این پژوهش، تغییرات نیتروژن آلی محلول و فعالیت آنزیم های اوره آز، ال- آسپاراجیناز و ال -گلوتامیناز به فاصله زمانی 10 روز طی فرآیند تولید ورمی-کمپوست از کود گاوی و کاه گندم اندازه گیری شدند. در آزمایش دوم، جهت بررسی تجزیه پذیری ورمی کمپوست کود گاوی و کاه گندم تولید شده با درجات مختلف تکوین، به میزانی که کربن آلی خاک ها را به اندازه یک درصد وزنی افزایش دهد مخلوط شد، و در طی 45 روز انکوباسیون تصاعد دی اکسید کربن از خاک های تیمار شده (اسیدی و آهکی) با این بقایا مورد مطالعه قرار گرفت. در آزمایش اول، در طول فرآیند تولید ورمی کمپوست از بقایای کاه گندم و کود گاوی فعالیت آنزیم اوره آز روند کاهش معنی داری داشت. فعالیت این آنزیم در کود گاوی با مقدار لیگنین (**88/0-=r) و ph همبستگی منفی (**92/0=r) و با نسبت کربن به نیتروژن همبستگی مثبت (**90/0=r) داشت. فعالیت آنزیم ال--گلوتامیناز و ال- آسپاراجیناز در طی فرآیند تولید ورمی کمپوست از کود گاوی تا 40t روند تقریبا افزایشی معنی داری داشته و در انتهای فرآیند تولید روند تقریبا ثابتی را طی کرد. فعالیت این دو آنزیم در ورمی کمپوست کاه گندم تا 30t افزایش معنی داری به خصوص در کود گاوی داشته و در ادامه با یک کاهش ناگهانی روند تقریبا ثابتی را نشان داده است. فعالیت این دو آنزیم در هر دو کود آلی همبستگی معنی داری را با یکدیگرنشان داده است (**91/0-=r). نیتروژن آلی محلول با پیشرفت فرآیند تولید ورمی کمپوست از کود گاوی روند کاهشی داشته است. با بررسی روابط ساده خطی بین نیتروژن آلی محلول (son) و نیتروژن معدنی (tmn) در طول فرآیند تولید ورمی کمپوست از کود گاوی مشخص می-شود که نیتروژن آلی محلول با نیتروژن معدنی کل رابطه معنی داری (88/0-=r) دارد. با بررسی تجزیه پذیری ورمی کمپوست کود گاوی و کاه گندم در دو نوع خاک اسیدی وآهکی مشخص شد معدنی شدن کربن آلی با زمان، دارای توزیع نمایی بوده و روند آن از سینتیک رده اول پیروی می کند، بیشترین شدت معدنی شدن کربن آلی مربوط به هفت روز نخست انکوباسیون می باشد و پس از آن، آزاد شدن کربن معدنی از خاک های تیمار شده با کود گاوی و کاه گندم، با سرعت کاهنده افزایش می یابد. کاه گندم پتانسیل بیشتری برای معدنی شدن کربن آلی دارد، همچنین با بررسی روابط بین ضرایب تجزیه و مقدار تجمعی کربن معدنی شده (cm)، ضریب c0 نمی تواند در همه موارد پیش بینی بهتری از معدنی شدن کربن آلی داشته باشد بلکه گاهی ضریب kc0 موفق تر از آن عمل می کند. کلمات کلیدی: ورمی کمپوست، آیزنیا فوتیدا، کود گاوی، کاه گندم، فعالیت آنزیمی، نیتروژن آلی محلول، تجزیه پذیری