دفتر اول مثنوی معنوی از نظر شکلی؛ علاوه بر بخش مقدمه و خاتمه، پانزده داستان اصلی دارد که به غیر از داستان 4 که با داستان قبلی خود مشابهت موضوعی داشته و در موازات آن قرار گرفته است، بقیه با همدیگر یک پیوند زایشی دارند یعنی هر داستان از داستان قبلی خود زایش می یابد. بخش داستانی این دفتر، علاوه بر 15 بستر اصلی، در مجموع؛ از 33 حکایت فرعی، 13 توصیه، 2 تمثیل، 10 تفسیر و 4 حدیت شکل گرفته است. از نظر محتوایی؛ روان درمانی، قضاوت، نقاب، دگر آزاری، سامانه شناختی، دگرگونی روانی، قابلیت و ظرفیت، خود بینی و قدرت، تهذیب نفس و آگاهی از مباحث اصلی و هسته ای این داستان ها به شمار می روند. در مجموعه داستان های دفتر اول، درحوزه مطالعات روان شناختی، 408 نظریه استخراج شده که با نظریه های مکاتب مهم روان شناسی غرب (انسان گرایی، رفتارگرایی، روانکاوی، شناخت گرایی) همخوانی دارند. از این مجموعه نظریه ها؛ 40 درصد آن روانکاوی، 28 درصد شناختی، 17 درصد انسانگرایی، 11 درصد رفتارگرایی و 4 درصد تکراری است. براساس آمار استخراجی؛ مولوی در سلسله مباحث خود، بیشتر روی معرفی درد و درمان انسان تمرکز دارد. وی درباره درد روحی، جسمی و موجبات و علل آن ها عالمانه بحث کرده و نظریه های جامعی ارائه داده است. تخصیص 40 درصد از مجموعه نظریه های روان شناختی به حوزه روانکاوی، رویکرد غالب فکری مولوی را در دفتر اول با این مکتب همخوان نشان می دهد. وی"آگاهی" را نسخ? درمان همه بیماری ها و گرفتاری ها، وسیله حل موانع و سختی ها و در نهایت موجب عزت و سربلندی های زندگی انسانی می داند. 28 درصد از نظریه های روانشناختی اش به این حوزه اختصاص یافته و در آن ها، به جای آموختن بیشتر به آگاهاندن توجه شده است. مولوی در پانزده داستان دفتر اول، از ارزش های زندگی، فطرت و اصالت انسان صیانت می کند و سعی دارد؛ یک سبک مطلوب و الگوی مناسب برای زندگی شخصی و اجتماعی انسان تعریف کند که مسیر سعادت حقیقی را برای وی هموار سازد.