ابن سینا یکی از بزرگترین فیلسوفان جهان اسلام است که درباب آفرینش، مبدء و منتهی با دقت به تأمل پرداخته است و امور مرتبط با این مطالب را مبین و مستدل نموده است. یکی از این موراد چگونگی سریان عشق و حکومت عقل در نظام آفرینش است. او اصل پیدایش هستی را از مبدء اول حاصل عشق و عقل می¬داند و مبدء اول را فاعل بالعنایه(فاعلی که خیّر، عاشق و عاقل لذاته است و عنایت¬اش چیزی جز صدور خیر از ذاتش نیست) معرفی می¬کند. او معتقد است که حکومت عقل و سریان عشق در تمام ذرات هستی نمایان است. چرا که ممکن الوجودات و نظام آفرینش مفیض خیر محض و عقل محض¬اند و واجب الوجود دائم الفیض است. عشق و عاشق و معشوقیت عین عقل و عاقل و معقولیت اوست بنابراین او اول مبتهج است و عالی¬ترین درجه ابتهاج از آن اوست. همان¬گونه که وجودات ممکنات از واجب الوجود است عقل و عشق آن¬ها نیز مصدور خیّر محض و عاقل بسیط است. لکن چون موجودات هستی در نظامی احسن مترتب بر یکدیگرند. عقول که در عالی¬ترین مرتبه¬ی ممکنات واقع-اند، عاقلان بالفعل و عاشقان غیر مشتاق هستند. نفوس ناطقه و مدبره فلکی و انسی که در مرتبه مادون آن¬ها هستند و خواستار نحوه¬ای استکمال¬اند، عاشقان مشتاق¬اند. نفوس ناطقه انسانی بر خلاف نفوس ناطقه فلکی که تمام نقوش معقوله در آن¬ها مرتسم است، در آغاز عاقل بالقوه و پس از سیر استکمالی عاقل بالفعل می¬گردند. نفوس حیوانی و نباتی عاقل نیستند اما حیوانات به¬لحاظ این¬که دارای ادراک حسی، خیالی و وهمی¬اند، مدرک و عاشقان مشتاق می¬باشند و نباتات نیز چون حّی¬اند، عاشقان مشتاق¬ غیر مدرک و در درجه¬¬ی نازل¬تر از حیوانات¬اند. هر یک از هویات جسمانی اعم از بسیط و مرکب که موجوداتی غیر حیّ-اند دارای عشقی غریزی و سرشتی¬اند و مشتاق کمال و خیریت خاص خود¬اند که سبب وجود آن¬ها است. چون واجب تعالی هم مبدء المبادی همه¬ی ممکنات است و هم غایت الغایات آن¬ها است، معشوق حقیقی تمام ممکنات مذکور همانا خیر محض است. کلید واژه: عقل، عشق، اشتیاق، فیض، عنایت.