درحوزه¬ی وسیع جغرافیایی شمال آفریقا، درمحدوده زمانی نیمه قرن دوم تا اواخر قرن سوم ه.ق حکومت¬های مستقل و نیمه مستقلی مانند حکومت¬¬های رستمیان، ادریسیان و اغلبیان بر آمدند. در ظهور، ثبات و انحطاط این حکومت¬ها دلایل عمده¬ای دخیل بود که وجود عصبیت یکی از مهمترین دلایل در شکل گیری و ثبات و عدم آن از دلایل اصلی انحطاط این حکومت ها بود. پژوهش حاضر با روش توصیفی – تحلیلی به بررسی نقش عصبیت در سه شکل قومی ، مذهبی و سیاسی در دوره¬های شکل¬گیری، ثبات و انحطاط حکومت های مذکور می پردازد. یافته های این پژوهش نشان می¬دهد در دوره¬ی شکل¬گیری حکومت رستمیان عصبیت مذهبی و تاحدودی عصبیت سیاسی نقش عمده¬ای ایفا کرد و عصبیت قومی در این دوره بی¬تأثیر بود؛ در حالی¬که عصبیت قومی در ثبات و علی¬الخصوص در ضعف رستمیان نقش بارزی داشت، هرچند عصبیت مذهبی و سیاسی بی¬تأثیر نبودند. در دوره شکل¬گیری حکومت ادریسیان عصبیت قومی و مذهبی، به دلیل مخالفت با اعراب سنی اشعری، موثر بود که به مرور عصبیت سیاسی نیز به آنها اضافه شد؛ و در دوره های ثبات و انحطاط نیز همین¬گونه بوده است. حکومت اغلبیان به خاطر همبستگی سیاسی ومذهبی با خلافت عباسی شکل گرفت اما به دلیل برخورددار نبودن از عصبیت سیاسی، قومی و مذهبی با اتباع خویش، از دوره ثبات کوتاهی برخوردار بودو به سرعت رو به زوال نهاد.