چکیده موضوع این پایان نامه بررسی جنبه های نقد ادبی در تذکره های دوره صفویه و قاجار است. این پژوهش قصد دارد تا با بررسی برخی تذکره های مهم دوره صفویه و قاجار به وجوه خاصی از نقدادبی تذکره نویسان درباره سبک رایج شعر آن دوران یعنی سبک هندی و یا اشعار شاعران در سبک های دیگر بپردازد تا بتواند نخستین حلقه های نقد ادبی ایران را بیابد. نقد ادبی بررسی ویژگی ها، محاسن و معایب آثار است. تذکره ها نیز در اصطلاح ادبی کتاب هایی هستند که در آنها شرح حال شاعران با منتخبی از اشعارشان می آید. ضرورت بررسی این موضوع به این جهت است که برخی از تذکره نویسان در کنار این شرح حال و اشعار، گاه نظریات و آراء انتقادی خود را نیز درباره آنها بیان می کردند و به نوعی نقد ادبی دست می زدند که می توان آن را بخشی از تاریخ هرچند غیر رسمی نقدادبی ایران دانست. هدف از این پایان نامه نیز این است که بتواند گذشته نقد ادبی ایران در تاریخ دیرینه ادبیات ایران را که بر بسیاری مکشوف نیست روشن کند و در این راه تذکره ها از مهم ترین منابع برای رسیدن به این گذشته هستند. البته به دلیل گسترده بودن موضوع در اینجا تنها برخی تذکره های دوره صفویه و قاجار مورد بررسی قرار می گیرد، یعنی از روی کار آمدن شاه اسماعیل صفوی تا انقراض سلسله قاجار. در نتیجه نیز به این مهم دست یافته شده که نقد تذکره نویسان هر چند ذوقی و غیر فنی بوده اما در تاریخ ادبیات خود مرحله ای از سیر تکامل نقد ادبی است که تحت عنوان نقد تاریخی- تذکره ای شناخته می شود. این دیدگاه های انتقادی در همه تذکره های دوره صفویه و قاجاریه گاهی ملایم تر و گاهی قوی تر وجود دارد. در بسیاری از تذکره ها نیز شاهد عناصر نقد به شکلی فنی تر و جزیی تر البته با در نظر گرفتن زمان و شرایط آن روزگار هستیم. روند پژوهش به این ترتیب آغاز گشت: - 1. شناسایی تذکره ها و استخراج نقدها در راه نگارش این پایان نامه ابتدا به بررسی و شناسایی منابع و مآخذ در راستای موضوع پرداخته شد. سپس با کمک های شایسته استادان راهنما و مشاور برخی تذکره های مهم دوره صفویه شامل تذکره های نصرآبادی، تحفه سامی، هفت اقلیم، میخانه، مرآت الخیال و مذکر احباب در دوره صفویه و تذکره های آتشکده و ریاض الشعرا، ریاض العارفین، مجمع الفصحاوحدیقه الشعراجهت بررسی جنبه های نقد در دوران پس از صفویه و دوره قاجار انتخاب گشت. البته اشارت های استاد عبدالحسین زرین کوب در کتاب های نقد ادبی و از گذشته ادبی ایران و بخش «نقد ادبی در تذکره نویسی» کتاب نقد خیال اثر محمود فتوحی نیز در این انتخاب کمکی شایان توجه بود. - 2 . مطالعه و بررسی درباره نقد ادبی: در این مرحله با توجه به کتاب های متعددی که از گذشته تا امروز پیرامون نقد ادبی نگاشته شده است و مقالات متعددی که در مجلات به چاپ رسیده، به بررسی واژه نقدادبی، انواع نقد ادبی، ضرورت نقد ادبی و سابقه نقد ادبی در ایران پرداخته شد. در این بخش تلاش بر این بود که آنچه تا به امروز پیرامون سابقه نقد ادبی در ایران کار شده ذکر شود و این پژوهش در واقع ادامه دهنده راه باشد نه تکرار مکررات. - 3 . مطالعه و بررسی درباره تذکره و تذکره نویسان: در این بخش با توجه به آثار منتشر شده درباب تذکره به بررسی و تعریف و اهمیت تذکره و سابقه تذکره نویسی فارسی ـ در داخل و خارج ایران ـ پرداخته شد. - 4 . مطالعه و بررسی درباره ادبیات دوره صفویه و قاجاریه و تذکره نویسی در این دوره: در این فصل از پایان نامه ابتدا به بررسی و تحقیق مختصری از ادبیات دوره صفویه و قاجاریه پرداخته شد سپس درباره علل رواج تذکره نویسی در این دوره مراحل مطالعه و یادداشت برداری انجام شد. - 5 . طبقه بندی و نقل و نقد نقدهای تذکره های برگزیده: در این بخش نقدهای استخراج شده تذکره های برگزیده طبقه بندی و بررسی شد و درباره اصطلاحات نقد آنها و به طور کلی درباره آنچه که از نقد در ذهن داشتند مطالعاتی انجام شد و دریافته ها ذکر گشت. - 6 . نتیجه گیری: در نهایت به نتیجه ای از تحقیق دست یافتیم. با توجه به آنچه که از نقدهای این تذکره ها به دست آمد نتیجه می گیریم که نقد ادبی ایران سابقه ای بسیار طولانی تر از آن دارد که بسیاری گمان می کنند در دوران مشروطه به یک باره در ایران آغاز شده است. مانند بسیاری از پدیده های دیگر در ادبیات ایران که باور بسیاری از محققان بر آن است که به صورت مستقیم از اروپائیان به ما رسیده است و در واقع ایرانیان را مقلدانی بی پیشینه تصور می کنند.