در میان عناوین مختلف علوم قرآنی اعجاز قرآن که یکی از مباحث مهم آن است قدمت بیشتری دارد. بر اساس برخی آیات قرآنی، برخی معاندان رسول اکرم ، قرآن را کتابی بشری دانسته و بر آن بودند که می توانند مانند آن را بیاورند. اما در قرآن تصریح شده که این کتاب، کتابی است الهی و آوردن آن ناممکن است قرآن با دعوت از معاندان از آنان خواسته ده سوره یا حتی یک سوره همچون دیگر سوره های قرآن بیاورند حاصل این دعوت که تحدّی نام دارد اثبات عجز کافران در آوردن مثل قرآن و در واقع اعجاز آن است و در حکم آن است که گفته شود اسلوب قرآن کاملاً از حدود تعلیم و تعلم خارج است. شناخت نحوه ورود مفسران مسلمان در تفسیر و تحلیل آیات تحدّی و آگاهی از مشترکات و مفترقات این تفاسیر، از اهداف این پژوهش است. بر اساس رهیافت این پژوهش تحدّی قرآن هم جنبه های لفظی مانند موسیقی و ضرب آهنگ کلمات قرآنی را در بر می گیرد و هم ابعاد محتوایی آن. مفسران مسلمان به ویژه قرآن پژوهان معاصر بر این باورند که خاستگاه تحدّی ، غالباً به جنبه های هدایتی و محتوایی آیات الهی ، معطوف است و اگر سخن از اعجاز قرآن یا تحدّی می رود بیشتر این جنبه را مورد اهمیت قرار می دهند.

بحث مکی یا مدنی بودن سوره ی انسان،از جمله مباحثی است که از دیر باز در حوزه ی علوم قرآن میان شیعه و اهل سنت مطرح بوده است . عده ای از مفسران و صاحبنظران بر اساس روایات یا بیان استدلال، این سوره را مکی دانسته اند. در مقابل این گروه، عده ای نظریه ی مدنی بودن این سوره را بیان نموده اند .از مهمترین دلایل این گروه استناد به روایات می باشد . روایات بیان کننده ی اسباب نزول در بسیاری از موارد، از جمله سوره ی انسان، بیان کننده ی زمان نزول سوره نمی باشند . آرای مفسران و نیز روایات بیان کننده ترتیب نزول سوره ها دلایل دیگری هستند که طرفداران هر دو گروه به آن استدلال نموده اند؛ که این دلایل نیز برای تعیین مکی یا مدنی بودن سوره، دارای حجیت قطعی و کارگشا نمی باشند . در این پایان نامه از زاویه ای دیگر به اثبات مکی بودن این سوره پرداخته شده است.آیات این سوره یک پارچگی قابل ملاحظه ای را نشان می دهند و ویژگی های اسلوبی و مضمونی این سوره به سوره های مکی نزدیک تر می باشد. آیات این سوره از نوع جری و تطبیق بر اهل بیت می باشد و حضرت علی (ع) تنها مصداق بارز و عمل کننده ی به این سوره بوده است. و دیگر افراد نیز می توانند مصداق آیات این سوره واقع گردند.

تفسیر روض الجنان، از زمره تفاسیر جامع شیعی است که با رویکرد واعظانه، در سده ششم هجری تدوین یافته است. افزون بر اهتمام مفسر ر و ض الجنان در کشف و تبیین مراد الهی در این اثر تفسیری، جایگاه موضوعات علوم قرآنی نیز برجسته و انکارناپذیر است؛ دانش-هایی که توجه و به کارگیری آن ها در تفسیر قرآن نقش مهمی ایفا کرده است. تفسیر ابوالفتوح رازی از این حیث، مانند سایر تفاسیر، ارتباط بین علوم قرآنی و تفسیر را مدنظر قرار داده است و در فراز و فرودهای آن، این پیوند ناگسستنی به چشم می خورد. با توجه به تأثیر مستقیم و غیر مستقیم دو تفسیر مقدم بر کار ابوالفتوح رازی، یعنی تبیان و مجمع البیان، این مهم در حوزه های مباحث علوم قرآنی محسوس تر است. در این پایان نامه، سبب نزول و ابعاد آن، ناسخ و منسوخ و محکم و متشابه به مثابه سه دانش مهم در علوم قرآنی در تفسیر روض-الجنان از نظر نسبتی که با دو تفسیر پیشین دارد، مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته و طی آن نشان داده شده است که در بسیاری از مواضع روض الجنان، عین عبارات تبیان یا مجمع البیان یا در جاهایی دیگر مضمون عبارات آن دو بازتاب یافته است. ویژگی مهم دیگر تفسیر روض الجنان، تأثیر و برکنارنبودن مولفه ها و شاخصه ها و عناصر فکری، فرهنگی، مذهبی و ادبی روزگار آن است. عصر ابوالفتوح و محیط زندگی او، نوع مخاطبان عام و خاص وی، ادبیات دینی و فرهنگی و مناسبات و مقتضیات مرسوم آن عصر، وی را بر آن داشت که دست به کار تدوین چنین تفسیری بزند. از جلوه های مهم توجه به چنین مناسبات فرهنگی و مذهبی، انعکاس اندیشه های اهل سنت با نام هایی از قبیل مجبره، اشاعره و... در تفسیر ابوالفتوح رازی و کوشش وی برای مقابله با چنین اندیشه هایی در دفاع از کیان کلام شیعه است.

تفسیر تسنیم تالیف آیت الله جوادی آملی از جمله تفاسیری است که به زبان فارسی و پس از پیروزی انقلاب اسلامی به نگارش در آمده است. این تفسیر در ساختار و روش از تفسیر شریف المیزان تاثیر پذیرفته است و مولف آن که حضوری فعال در عرصه های اجتماعی دارد با بینشی وسیع و همه جانبه در پرتو آیات قرآن کریم مباحث فراوانی را مطرح نموده و علاوه بر نقد و بررسی آراء سایر مفسران به بسیاری از سوالات و شبهات پاسخ داده است. تفسیر تسنیم، جامع سه روش تفسیری «قرآن به قرآن»، «قرآن به سنت» و «قرآن به عقل» است. این تحقیق کوشیده است علاوه بر بیان دیدگاه های مولف تسنیم در رابطه با قرآن کریم، به بررسی این تفسیر و روش تفسیری آن بپردازد.

در قرآن کریم از راههای متعددی برای هدایت بشر استفاده شده که داستانهای قرآنی یکی از آن روشهاست. می توان گفت حجم قصص در قرآن بیش از1500 آیه یعنی تقریباً یک چهارم کل آیات قرآن است که با مباحث اعتقادی قرآن به خصوص بحث آخرت (که حدوداً 1500 آیه مربوط به معاد وجود دارد) برابری می کند. این مطلب بیانگر اهمیت موضوع قصص در قرآن کریم است. در میان قصص قرآن، داستانهای انبیاء از جلوه ای ویژه برخوردار است. هدف غایی قرآن از بیان سرگذشت انبیاء معرفی یک الگو و روش مناسب برای زندگانی تمام انسانها و طالبان رستگاری است تا با کمک این مشعل های هدایت، راه را از چاه بازشناسند. لذا هدف داستانهای انبیاء نه یک امر تفننی و سرگرم کننده و نه یک گزارش تاریخی محض است بلکه عبرت از پیشینیان است که قرآن در آیه 111 سوره یوسف آنرا بیان نموده است:(لَقَدْ کانَ فِی قَصَصِهِمْ عِبْرَهٌ لِّأُوْلِی الْأَلْبَاب). سوره یوسف، أحسن القصص است که از دیرینه ایام همواره مورد توجه محققان قرار گرفته است. روایاتی که در اهم منابع شیعی و اهل تسنن پیرامون تفسیر این سوره آمده است، برخی از آنها آمیخته با اسرائیلیات است که سیمای عصمت این پیامبر الهی را خدشه دار کرده است و بویژه با مبانی اعتقادی امامیه در تعارض است. آبشخور بیشتر روایات تفسیر طبری و الدر المنثور سیوطی، در این قبیل مباحث برگرفته از تورات است. آنچه در روایات شیعی نیز آمده است برخی توأم با تذکار این قبیل روایات است و برخی دیگر نیز بدون هیچ گونه توضیحی تکرار روایات اهل تسنن است. در این پایان نامه به خصوص در شرح حال یوسف صدیق، روایات منافی عصمت وی به بوته نقد درآمده تا هم نادرستی این اقوال بی پایه ثابت گردد و هم عصمت ایشان تثبیت شود و هم سیمای واقعی آن حضرت بر اساس مبانی و نصوص قرآنی و روایات صحیح و نه تورات محرف ترسیم شود.

در سایه توفیق الهی و توجهات قطب عالم امکان، حضرت ولی عصر ارواحنا فداه و راهنمایی استاد گرانقدر جناب آقای دکتر رستگار، موضوع: « بررسی آماری آیات احکام و تحلیلی از علل نزول اکثر آنها در مدینه » جهت تحقیق به تصویب رسید و طی چند مرحله همفکری با استاد محترم روش و فصول تنظیم گردید. روش انجام این تحقیق کتاب خانه ای و مستند به مراجعه به کتب گوناگون و مرتبط با این بحث می باشد. در این رساله از آمار و ریاضیات در برخی فصلها سود جسته می شود، افزون بر آمکه تحلیل محتوا نیز از شیوه های تدوین این رساله است. این رساله دارای چهار فصل است که فصل اول به بیان مقدماتی درباره موضوع تحقیق از قبیل تقسیم محتوایی آیات، تعریف و حجم آیات احکام، پیشینه بحث از آیات احکام و... پرداخته است. در فصل دوم، بحث آماری آیات در دو بخش آمار آیات احکام به ترتیب سوره ها و آمار آنها به ترتیب موضوعات فقهی دنبال شده و در پایان به جهت ملموس شدن بیشتر آمار، نتیجه آن به صورت درصد با تفکیک مکی و مدنی همراه با نمودار آمده است. فصل سوم به تاریخ تشریع احکام از بعثت تا رحلت اختصاص یافته و برای تفکیک و بیان اهمیت تقدیم برخی احکام تشریع شده در مکه و مدینه، احکام هر یک به ترتیب سال و ماه تشریع مرتب شده است. فصل چهارم برای بررسی عوامل مؤثر در نزول غالب آیات در مدینه، شناخت جداگانه فضای مکه و مدینه و تحلیل موقعیت های سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و مذهبی هر یک را مد نظر قرار داده و تناسب آیات احکام را با این موقعیتها بررسی کرده است. 1- اهمیت و تأثیر چشمگیرحکومت اسلامی در نزول غالب أحکام در مدینه به اثبات رسیده است. 2- عناصر مکان، زمان، فهم و استطاعت مخاطبین تاثیر مستقیم در نزول غالب آیات احکام در مدینه داشته است.