مقدمه شهر مشهد به عنوان یکی از پر اهمیت ترین شهرهای زیارتی دنیا، به ویژه در جهان اسلام، و اولین شهر زیارتی ایران، شناخته میشود. پذیرش حجم بالای گردشگر در سال، سبب میشود تا ایجاد نگاهی ویژه در طراحی های شهری و طراحی معماری در این شهر ضروری به نظر برسد. تاثیر گذاری نحوه ی زندگی، آداب زیارت خاصی که در حرم امام رضا بیشتر به چشم میخورد، الگوهای عرفی و سنت های جاری در زندگی مردم شهر مشهد بر زائران و کسانی که به این شهر سفر میکند- به واسطه ی رفت و آمد زائران از نقاط مختلف دنیا و ایران به آن و تکرار و تناوب این سفرها در بازه زمانی چند ساله و تاثیر زیاد این سفرها به دلیل اهمیت و خاص بودن این سفر در ذهن زائران- همچنین تاثیر پذیری فرهنگ و زندگی مردم شهر مشهد از این مسافر پذیری همیشگی، نوع نگاه این شهر به پدیده ی ورود زائران که به صورت عمده در فصولی خاص و مناسبت های خاص رخ میدهد در این پژوهش مورد توجه قرار میگیرد. وقوف به این مطلب که غالب گردشگران و مسافران این شهر را زائران حرم امام رضا(ع) تشکیل می دهند، توجه به طراحی فضاهای مناسب با نیاز زائران با توجه و نگاه به این تاثیر پذیری و تاثیر گذاری ها ضروری است. آنچه در طراحی غالب این فضاها به چشم میخورد استفاده از الگوهایی مشخص است که در دیگر فضاهای اقامتی (مسافرخانه ها، مهمانپذیرها، متل ها، خانه معلم ها،...) نیز به کارگرفته میشود. اما در مکان های اسکان موجود زائران ، توجه به نیازهای ویژه ی زائر،(نیازهای رفاهی و عبادی خاص زائران)و همچنین بار معنایی و خاطره ی شکل گرفته در ذهن استفاده کنندگان از فضای اقامتی و تجربه ی این فضا، به عنوان بخشی از منظر فرهنگی-مذهبی شهر زیارتی و انتقال این الگوی فضایی توسط زائران به دیگر شهرها، کمتر مورد توجه طراحان و برنامه ریزان قرار گرفته است و بیشترین تلاش در جهت ایجاد فضایی برای اسکان توام با آسایش می باشد، نگارنده اعتقاد دارد می توان با طراحی مکان های مبتنی بر منظر فرهنگی، علاوه بر تامین آسایش و در نظر گرفتن ملاحظات اقتصادی، از ظرفیت های مکان اسکان زائران، برای تاثیر گذاری فرهنگی بهره جست. بنابراین در پژوهش کنونی توجه به منظر فرهنگی و مذهبی شهر مشهد و رابطه ی دو طرفه ی زائرسرا با آن مورد توجه است. با شناخت تعاریف موجود درباره ی منظر فرهنگی و ارائه ی تعریفی از منظر فرهنگی-مذهبی شهر مشهد، عوامل تاثیرگذار بر آن باز شمرده شده و زائرسراها به عنوان یکی از موارد تاثیرگذار بر منظر فرهنگی مذهبی شهر مشهد، مورد مطالعه قرار میگیرد. در این پژوهش طراحی فضایی خاص اقامت "زائر" با در نظر گرفتن نیازهای ویژه ی زائر و اقتضائات زیارت، مد نظر است، لذا عنوان "خانه ی زائر" برای این فضای خاص انتخاب شده است که تفاوت این شکل الگوهای فضایی، با دیگر فضاهای موجود اقامت زائر مورد تاکید قرار گیرد. به نظر می رسد مابین شهر و معماری رابطه ای دو سویه و تاثیر گذار می باشد و می توان در کنار ظرفیت های فرهنگی-مذهبی شهری مانند مشهد مقدس، معماری را طراحی نمود که بتواند در ذهن و روان زائران تاثیر گذار باشند.

چکیده: از بین رفتن و کمرنگ شدن نقش آرایه های اصیل معماری در معماری امروز، طراحی مرکزی جهت مطالعه، آزمایش، تحقیق و بازآفرینی آرایه های اصیل معماری که با فرهنگ و هویت ایرانی- اسلامی گره خورده است را ضروری جلوه می دهد. مطالعات صورت گرفته در این زمینه، مشخص می کند که اکثر آرایه های به کاررفته در معماری اسلامی مخصوصاً معماری ایرانی از نوعی هندسه و تناسبات هم به صورت نمایان و هم به صورت پنهان در درون خود بهره برده اند؛ بنابراین رویکردی که در طراحی این مرکز اتخاذ گردیده، توجه به نوعی از زیبایی شناسی بوده که از هندسه برخاسته است. در راستای این هدف، پس از مطالعه ی آرایه های معماری ایرانی- اسلامی و بررسی و مطالعه ی نمونه های موجود و مشابه در این زمینه، طراحی مرکز مطالعات از دو جنبه مهم موردتوجه قرار گرفت. نخست از جنبه ی عملکردی و توجه به جنبه ی مطالعاتی و تحقیقاتی این مرکز و دیگر ازنظر کالبد و ظاهر، به معنای بهره مندی از الگوها و آرایه های هندسی در جداره ها و پوسته های ساختمان هم به جهت تأمین زیبایی، هم به عنوان سازه و هم به عنوان سایه بان جهت تأمین آسایش و کنترل نور. در گزینه های ارائه شده برای این مرکز، سعی گردید تا علاوه برداشتن عملکرد و شرایط آسایشی مناسب مراکز مطالعاتی در درون بنا، از هندسه نیز برای نمایش زیبایی هایی که نقوش هندسی در معماری ایرانی – اسلامی دارند، بهره گرفته شود. سایر معیارهایی که در ارزیابی آلترناتیوهای ارائه شده موردتوجه قرار گرفت، معیارهایی بودند که از مطالعات کتابخانه ای و همچنین تحلیل پرسشنامه هایی که درزمینه¬ی ویژگی های بصری موثر در خلق و ادراک زیبایی طراحی شده بودند به دست آمده است. برخی از این ویژگی ها عبارت اند از: سادگی، تنوع، ریتم، پویایی، تناسبات، مقیاس و ... درنهایت کالبد اصلی برای این مرکز فرمی برگرفته از نقوش هندسی گره چینی بود که با اعمال تغییراتی توانست تا حدودی ازلحاظ دیداری ویژگی های فوق را رعایت کرده و پاسخگوی نیازهای این مرکز باشد. در طراحی پلان تلاش شده از تناسبات هندسی که در اکثر بناهای معماری ایرانی- اسلامی مشاهده می شود، بهره گرفته شود. همچنین در طراحی نما سعی گردیده از مفهوم ارسی که از عناصر محوری معماری ایرانی- اسلامی در ارتباط با نور و رنگ است، بهره برده شده است. از این عنصر به نحوی استفاده گردیده که علاوه بر تعریف و تأکید بر ورودی، با آفرینش نورها و بازتاب های رنگی که در طول روز در فضاهای داخلی و در شب هنگام در فضاهای بیرونی بر روی دیواره ها و کف مرکز بنا تلألو و درخشندگی پیدا می کنند، استفاده شود. هدف از طراحی این مرکز علاوه بر ایجاد مکانی برای مطالعه، تحقیق، آزمایش، حفظ و نگهداری و بحث و تبادل نظر در مورد آرایه های معماری، آفرینش یک نشانه ی شهری جهت باز زنده سازی شکل ها، الگوها و کالبدهای معماری ایرانی- اسلامی می باشد.