چکیده به منظور بررسی اثرات سطوح تنش خشکی بر روابط آبی و تنظیم اسمزی در سه رقم گندم تحت شرایط مزرعه، آزمایشی در سال زراعی 92-1391 به صورت کرت های خرد شده در قالب طرح بلوک های کامل تصادفی با 3 تکرار در مزرعه آموزشی پژوهشی دانشکده کشاورزی دانشگاه کردستان اجرا شد. سطوح مختلف آبیاری به عنوان فاکتور اصلی در پنج سطح شامل 1- تأمین 100% نیاز آبی گیاه (fi)، 2- تأمین 75% نیاز آبی گیاه (75fi)، 3- تأمین 50% نیاز آبی گیاه (50fi)، 4- تأمین 25% نیاز آبی گیاه (25fi) و 5- تیمار دیم (ni) ) و سه رقم گندم شامل دو رقم حساس به خشکی گاسکوژن و سایونز و رقم مقاوم به خشکی آذر2 به عنوان فاکتور فرعی مورد بررسی قرار گرفتند. نتایج نشان داد که اثر سطوح تنش خشکی و رقم بر صفات طول ساقه، طول پدانکل، طول اکستراژن، عملکرد، اجزای عملکرد، کلروفیل، پروتئین محلول برگ، مالون دآلدئید، فعالیت آنزیم پراکسیداز، غلظت پرولین، کربوهیدرات محلول برگ و تنظیم اسمزی معنی دار بود. با افزایش شدت تنش خشکی میزان کاهش عملکرد دانه ی ارقام حساس گاسکوژن و سایونز با شیب تندتری نسبت به رقم مقاوم به خشکی آذر2 صورت گرفت. ارقام حساس گاسکوژن و سایونز و رقم مقاوم به خشکی آذر2 تنوع قابل توجهی از لحاظ صفات طول پدانکل، طول اکستراژن، عملکرد و اجزای عملکرد نشان دادند. ضرایب همبستگی در شرایط تنش و عدم تنش خشکی نشان داد که در شدت های بالای تنش شاخص sti را می توان به عنوان شاخص مطلوب برای تفکیک ارقام، مورد استفاده قرار داد و شاخص ssi برای تفکیک ارقام در شرایط تنش محدود مناسب است و تحت شرایط شدید فاقد کارایی مطلوب تفکیک ارقام است. با افزایش شدت تنش خشکی میزان پروتئین محلول برگ، فعالیت آنزیم پراکسیداز، غلظت مالون دآلدئید، پرولین و کربوهیدرات های محلول برگ افزایش نشان دادند ولی میزان شاخص کلروفیل و تنطیم اسمزی کاهش یافت. به طور کلی تحت شرایط تنش غلظت پرولین و کربوهیدرات های محلول برگ و فعالیت آنزیم پراکسیداز رقم مقاوم به خشکی (آذر2) نسبت به ارقام حساس افزایش بیشتری نشان دادند اما میزان مالون دآلدئید در رقم آذر2 نسبت به ارقام حساس افزایش کمتری داشت. همچنین نتایج نشان داد که رقم مقاوم آذر2 با افزایش شدت تنش خشکی فاقد سازوکار تنظیم اسمزی بود ولی در مقابل ارقام حساس، به ویژه رقم حساس تر گاسکوژن دارای بیشترین سازوکار تنظیم اسمزی بود. از آنجائیکه بین صفات فیزیولوژیکی اندازه گیری شده و میزان مقاومت ارقام به خشکی رابطه ای مشخص مشاهده نشد، لذا می توان نتیجه گرفت که یک صفت فیزیولوژیکی خاص نمی تواند تعیین کننده ی مقاومت به خشکی باشد. کلمات کلیدی: پروتئین محلول، پرولین، تنش خشکی، تنظیم اسمزی، مالون دآلدئید